Илин Сибиир генерал-губернатора уон күн ыалдьыттаабыта

РФ Госдууматын дьокутаата Сардаана Авксентьева


«
Ытык сир эбитин итэҕэйдим”

— Петр Иванов сүбэтинэн Мэҥэ Хаҥаласка Ороссолуода нэһилиэгэр Куталаах диэн сиргэ кэргэмминээн сырыттыбыт. Хайдах эрэ суолбут аһыллан биэрэн, кэтэһэн биһигини айылҕа бэйэтэ арыаллаабыт курдук. Көтөрдөр да бааллар, араас дьиктини көрдүбүт. Куталаахха тиийэн 2021 сыллаахха туруоруллубут дьиктилээхэй мемориалы билистибит.

Дириҥ устуоруйалаах сир, кырдьык, Илин Хаҥалас устуоруйатын үйэтиппит Мэҥэ бэлиэ буоллаҕа. Биһиги дойдубут устуоруйата сүрдээх дириҥ, киэҥ. Ону билиэхпитин, үөрэтиэхпитин наада, ыччат дьон, үөрэх оҕолоро сылдьыахтарын, билиэхтэрин наада.

Илин Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Лепчиков, кини кэргэнэ Марфа Даниловна олорон ааспыт, Илин Сибиир губернаторын көрсүбүт сирдэрэ эбит. Кэргэмминээн долгуйа, үөрэ көрбүппүт, сөхпүппүт диэн, мемориалга чугаһаан эрдэхпитинэ үрдүбүтүнэн түөрт туруйа ыллыы-ыллыы көтөн аастылар. Итинник соһуччу түгэннэртэн киһи сүрдээҕин долгуйар, этиҥ-сииниҥ аһыллар. Куталаах чахчы уратылаах, киһи кутун-сүрүн тутар ауралаах Ытык сир эбитин итэҕэйдим.

90-с сыллардааҕы “кии буолабыт дуу, киһи буолабыт дуу” диэбит курдук тыын харбас аҥаат-муҥаат кэмнэргэ үрэллибит Сойуустан тутан хаалан, аныгы Арассыыйа судаарыстыбатын төрүттээһиҥҥэ, тэрийиигэ үрдүк таһымнаах дипломат, учуонай, судаарыстыбаннай диэйэтэл быһыытынан дьайымтыалаах кылаатын киллэрсибит РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, ытык- мааны саха Далбар Хотуна Зоя Корнилова «туйаҕын» эрэллээх хатарааччы РФ Федеральнай Мунньаҕын Госдууматын дьокутаата Сардаана Авксентьева Мэҥэ Хаҥалас Ороссолуодатыгар ити Ытык сиргэ аан бастаан сылдьан сөхпүтэ-махтайбыта мээнэҕэ буолбатах. Ытык сир кинини ылынан, эҕэрдэлээн ытык көтөрдөрүн үрдүнэн көтүттэҕэ. Алгысчыт Петр Колосов илбистээх алгыһын илгэлээх тыына билиннэҕэ…

Филипп Иванович Лепчиков

Прокопий Филиппович Лепчиков, кини кэргэнэ Марфа Даниловна

70-ча сыл Илин Хаҥалас улууһун килбэйэр киинэ

Ороссолуода төрүт ыччата, саха норуодунай худуоһунньуга, ускуустуба үтүөлээх диэйэтэлэ, П.П.Романов аатынан художественнай кэллиэс дириэктэрэ Кирилл Гаврильев судаарыстыбаннай архыыпка хасыһан, чуолкайдаанРоссолодадиэн аат Тобольскайдааҕы, Иркутскайдааҕы, Дьокуускайдааҕы үс улуу дьаарбаҥкалар кытылларын кытары сибээстээн докумуоҥҥа ахтылларын бэлиэтээн турар. Онон Ороссолуода былыргы үйэттэн аан дойду дьоно тоҕуоруйар, атыытутуу ыытыллар дьаарбаҥкалар тэриллэр, Арассыыйа судаарыстыбата Уһук Илин, ТусХоту барҕа баайдаах сирдэрин баһылыырыгар тирэҕинэн, суол айаҕынан буолбут дириҥ устуоруйалаах ытык сиринэн буолар.

Гаврильев К.П. – СӨ ускуустубаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, П.П.Романов аатынан художественнай кэллиэс дириэктэрэ, саха норуодунай худуоһунньуга.

Педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Ороссолуода оскуолатыгарөр кэмнэргэ үлэлээбит историкучуутал Виталий Аммосов чинчийэн бэлиэтээбитинэн, 1882 сылтан саҕалаан, 1897 сылга диэри иккитэ төхтүрүйэн Илин Хаҥалас улууһугар кулубалаабыт, Саха сирин дэлэгээссийэтин састаабыгар киирэн Николай II ыраахтааҕы коронациятыгар кыттыбыт бочуоттаах инородец Прокопий Лепчиков, дойдутун, улууһун туһугар олус кыһаллар буолан, олоҕор Куталаахха1887 сыллаахтан сыллата ыытыллар дьаарбаҥкаларга нэдиэлэни быһа арыгылаан, хаартылаан тахсалларын, уопсастыбаннай бэрээдэк кэһиллэрин уонна сүрүн төрүөтүнэн туох да барыыс киллэриллибэтинэн, үөһээ тэрилтэлэргэ туруорсан, Уобалас управлениетын 1893 сылалтынньы 21 күнүнээҕи дьаһалынан тохтотторон кэбиспит.

Устуоруйа халыҥ хаттыктарын арыйталаан көрдөххө, 1860 сыллаахха Хаҥалас улууһа икки улууска хайдар: Өлүөнэ өрүс илиҥҥи кытыла Буотама, Лүтэҥкэ, Мэндэ, Тамма, Мыла үрэхтэр, Самартай хочото уонна Наахаранан, Амма Өнньүөһүнэн, Лээгитинэн тиийэ тайаан сыппыт сирдээх-уоттаах былыргы Илин Хаҥалас улууһа үөскээбит. Айаҥҥасырыыга табыгастаах сир буолан, Ороссолуода 70-ча сылустата бу улахан улуус киинэ буолан туругуран олорбута. Оччолорго Илин Хаҥалас улууһугар 15960 киһи, ол иһигэр 7588 эр киһи, 7372 дьахтар олорорэбит. Хаҥыл, халыҥ хаҥаластар тоҕо икки аҥыыарҕааилин хаҥаластарга арахсыбыттара бэйэтэ туһунан остуоруйа.
XIX үйэ бүтүүтэ Илин Хаҥалас улууһугар Тордуох баай Манньыаттаах (I Тыыллыма), Лепчиковтар (II Тыыллымалар), СтаростинУрдус кулуба (Хоточчу), Павловтар, Петровтар, Артамоновтар (II Дьөппөннөр), П.Тихонов, Протодьяконовтар, Киприяновтар (Хачыкааттар), Г.В.НикифоровМанньыаттаах уола (I Тыыллыма), Г.И.Соловьев (II Тыыллыма) курдук дьоҥҥосэргэҕэ ытыктанар баайдьон, атыыһыттар күөрэйэн тахсаллар. 1847 сыллаахтан Саха сирин соҕуруу өртүгэр кыһыл көмүһү хостуур бириискэлэр баар буолуохтарыттан ыла, эргиэнинэн дьарыктанан байбыттара. Меценаттар, попечителлэр быһыыларынан норуот үөрэххэ, сырдыкка тардыһыытыгар бэрт элбэх туһалааҕы оҥорбуттара.
Сайдыы суола үөрэххэ, үөрэх төрдөоскуолаҕа!” —диэн үйэлэр уларыйыыларын өтө көрбүт, 25 сылустата Илин Хаҥалас улууһун кулубата, “Бочуоттаахинородец”, меценат, Александр II, Александр III императордартан үрдүк наҕараадалардаах биир дойдулаахпыт, Герасим Соловьев бэйэтин үбүнэн дьиэуот туттаран, тэрийэн 1874 сыллаахха биир кылаастаах народнай училище үөрэх кыһатын астарбыта. Ситинтэн ыла Арассыыйаҕа, аан дойдугатахсар үөрэх, сайдыы сырдык суолун аартыга арыллыбыта. Айартутар, охсуһар аҥаатмуҥаат кэмнэргэ үгүс көлүөнэ сахалар үүнэнтыыллан турбуттара. Күн бүгүн Ороссолуода нэһилиэгэр күлүмүрдэс, сырдык, толору хааччыллыылаах таас оскуола сандаарыйар. Өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйаҕа биллэр үөрэхтээх, үлэлээх агрооскуола эһиил, 2024 сылга, төрүттэммитэ 150 сылын туолар.
Салалта сайдыытын устуоруйатыгар, ордук 1827-1837 сылларга, 10 сыл устата үлэлээбит Степной Дума болҕомтону тардар. Степной Думасахалар аан бастаан бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынарга холонуулара этэ. Бу Степной Думаҕа биир дойдулаахпыт, көмүс уҥуоҕа Ороссолуодаҕа көтөҕүллэн сытар Василий ПавловБааһа бириэмэннэй сэтээтэлинэн талыллан үлэлээбитэ. Степной Дума уурааҕынан кини сири оҥоруунан, оҕуруот аһын үүннэриинэн быһаччы дьарыктанар буолбута. В.П. ПавловБааһа II Дьөппөн нэһилиэгэр төрөөбүт, нэһилиэгэр кинээһинэн быыбарданан үлэлээбит. Степной Дума кэнниттэн Ороссолуодаҕа олохсуйбут. Устуоруйа кинигэтигэрродовитый кангаласский тойондиэн сурулла сылдьар. Таҥара чочуобунатыгар майгынныыр пааматынньыга дэриэбинэ хоту өттүгэр Силигит үгэҕэр үрдүк кырдал сиргэ турар.

Устуоруйа чахчыларын кэрэһиттэрэ буолан

Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа, кэҥии, кыаҕыра олорор нуучча судаарыстыбатын саҕана кый ыраах Хоту сиргэ олохтоох туора биистэртэн атыннык ааттаммат, сэнэниллэр-атаҕастанар өбүгэлэрбит – саха омук киһилии көрүллэн, сыаналанан, көҥүлбүтүн араҥаччыланар, бэйэбитин салаллар бырааптанан кэлбит үйэлэри уҥуордуур устуоруйабыт баччааҥҥа, XXI үйэҕэ диэри наука, учуонайдар, былаас өртүлэриттэн болҕомтоҕо ылыллыбатах, сыаналамматах бэлиэ түгэнэ — “үрүҥ бээтинэтэ” аныгылыы, чахчы патриот өйдөөх-санаалаах боростуой дьон ылсыыларынан-сыраларынан чуолкайданан аһаҕастык суруллар, саҥа көлүөнэ сахалар билиилэригэр бэриллэр, салгыы сайыннарыллар кыахтанна.

Этэр курдук, миэстэтин, сирин-дойдутун киһи киэргэтэр, киһи фактора барыны быһаарар, олоҕу инники хамсатар. Ол курдук Илин Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Лепчиков нэһилиэктэр кинээстэрин, улуустар кулубаларын кытта 1886 сыллаахха Саха сирин, саха норуотун устуоруйатыгар аан бастаан, Саха уобалаһыгар сүүрбэччэ хонук болдьохтоон кэлбит Арассыыйа ыраахтааҕытын чугас үрдүк сололооҕун, Илин Сибиир генерал-губернатора, бэйэтин кэмигэр прогрессивнай өйдөөхкөрүүлээх граф Алексей Игнатьевы Өлүөнэ эбэбит илиҥҥи кытылыгар, Илин Хаҥалас улууһун киинэ Ороссолуода сиригэр-уотугар көрсөн, уон күннээх ыһыахха сырытыннаран, саха омук олоҕун укулаатын, омук быһыытынан төрүт үгэстэрбитин, сиэрбитин-туоммутун, ураты ис култуурабытын кэпсээн-ипсээн, көрдөрөн-билиһиннэрэн, ыалдьыттаппыт күннэриттэн 135 сыл ааспытын бэлиэтээн, 2021 сыллаахха төрөөбүт-үөскээбит илин эҥээрин патриота, илин эҥээргэ айылҕа гааһын туораппыт “Якутгазстрой” салайааччытынан үлэлээбит, устуоруйа энтузиаһа Петр Иванов сыралаһан көҕүлээн, тэрийэн, дьаһайан кулуба Прокопий Филиппович кини кэргэнэ Марфа Даниловна Өлүөнэ эбэни өҥөйө уһун ууларыгар сытар ытык Куталаахтарыгар диэри омук да массыыналара киирэр суол-иис оҥоһуллан, Лепчиковтар олохторугар, Европа дворяннарын дьиэлэриттэн хаалсыбат оҥоһуулаах, баайдаах-дуоллаах, маллаах-саллаах, граф Алексей Игнатьев сөҕөн-махтайан “Дворяннар уйаларынан” ааттаабыт дьиэлэрэ турбут сиригэр оччотооҕу устуоруйа чаҕылхай чахчыларын, түгэннэрин кэрэһиттэрэ буолан, ыччакка өбүгэлэр олохторун, оҥорбут-дьаһаммыт дьыалаларын туһунан сырдатар суруктаах-бичиктээх, хаартыскалардаах хара мыраамар Мэҥэ бэлиэлэр аһаҕас халлаан анныгар туруоруллубуттара. Икки сыл буолла. Бу мемориал туһунан истибит, билбит дьон араас сирдэртэн бөлөҕүнэн, биирдиилээн да анаанминээн кэлэн көрөн сөҕөн бараллар. Сахалар омук быһыытынан сайдыыбыт, устуоруйабыт бу ураты суолталаах түгэнэ тоҕо ханна да сырдатыллыбатый, аахайыллыбатый, ыччаппытыга рбилиһиннэрбэппитий, үөрэх бырагырааматыгар киллэриллибэтий диэн мунаараллар, бэккиһииллэр.

Граф Алексей Павлович Игнатьев

“Дворяннар уйалара”. “Саталлаах дьаһаллаах улуу норуот”: генерал-губернатор А.Игнатьев үрдүк сыанабыла

Илин Сибиир генералгубернатора, граф Алексей Игнатьевбу кэлэ сырыттаҕына, 1886 сыл от ыйыгар оччолорго 20-чэлээх Дүпсүн улууһун сурук таһааччыта Василий Никифоровка (В.В. НикифоровкаКүлүмнүүргэ) сиргэ сыһыан, нолуоктааһын, сахалар бэйэлэрин салайыныыларын боппуруостарынан докладной саппыысканы Үрдүк сололооххо илиитигэр туттарар чиэс тиксибитэ.

Онон, Күн Судаар ыраахтааҕы Үрдүк сололооҕо, Илин Сибиир генералгубернатора, граф Алексей Павлович Игнатьевка бу кэлэ сылдьыыта, Илин Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Лепчиков улуус киинигэр, Өлүөнэ өрүс быйаҥнаах илин кытылыгарОроссолуодаҕа чахчы үрдүк таһымнаахтык көрсүүтэ, сахалар тустарынан үтүө өйдөбүлү хаалларбыта. Дэлэҕэ сөҕө-махтайа этиэ дуо: “Тыйыс Хоту сиргэ дьиҥ саталлаах, улуу норуот эрэ олоҕун-дьаһаҕын маннык бигэтик оҥостон олохсуйар кыахтаах”, — диэн. А.П.Игнатьев “туора урдус биис уустара” олохтоох Сибиири Арассыыйа төрүт уобаластарын кытта бары өртүнэн тэҥҥэ көрүллүөхтээх, ол иһигэр салаллыы көрүҥнэригэр, ньымаларыгар тиийэ диэн судаарыстыбаннай толкуйдаах, көрүүлээх салайааччы этэ. Ити санаата сөптөөҕөр Саха сиригэр Илин Хаҥалас улуус кулубата Прокопий Лепчиков бары өттүнэн, бастатан дьыалабыай кэпсэтии-быһаарсыы боппуруостарынан үрдүк таһымнаах көрсүүтүн, ыалдьыттатыытын түмүгүнэн халбаҥнаабаттык итэҕэйбитэ. Онон Илин Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Лепчиков граф, генерал-губернатор Алексей Игнатьевы кытта чугас алтыһыыта ол кэмҥэ Саха сиригэр олохтоох бэйэни салайыныы төрүттэрин киллэриигэ улахан суолталаммыта чуолкай.

Прокопий Лепчиков, Василий Никифоров-Күлүмнүүр, Петр Афанасьев –Бөтүрүүсэ император Николай II коронациятыгар

Умнуллубат өйдөбүл, өйөбүл, сибээс

Үрдүк сололоох граф А.П. Игнатьев Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта хоту сир, хотугу норуоттар, сахалар тустарынан умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыта. Сатабыллаах, муударай салайааччы, киһи быһыытынан үрдүктүк сыаналаабыт Прокопий Лепчиковын кытта чугас сибээһин быспатаҕа. Манна, Куталаахха кэлэ сылдьан алтыспыт дьоноП.Ф.Лепчиков, оччолорго эдэркээн Василий Никифоров (В.В.НикифоровКүлүмнүүр) 1896 сыллаахха Саха сирин дэлэгээссийэтин састаабыгар талыллан Николай II ыраахтааҕы коронациятыгар кыттыыны ылбыттара мээнэҕэ буолбатах. Коронация кэмигэр олус элбэх киһи мунньустан, тыһыынчанан киһи Ходынка хонуутугар тэпсиллэн өлбүтэ. Бу үлүгэрдээх норуот трагедията буолбутугар коронация тэрээһинин тохтоппотохторо, оттон биһиги дэлэгээссийэбит эписсийээлинэйдик ыҥырыллыбыт буолан, көрүллэнхарайыллан, этэҥҥэ сылдьан дойдутугар эргиллибитэ. Ол туоһутунан Илин Хаҥалас улууһун кулубата Прокопий Лепчиков Илин Сибиир генералгубернаторыгар А.П.Игнатьевка ыыппыт суруга буолар.

Эн Үрдүк сололоох Күн Судаар Алексей Павлович! Бастатан туран, Эн Үрдүк солоҕор, дьиэ кэргэҥҥин кытта доруобуйаны уонна элбэх сыллаах үтүө айымньылаах олоҕу баҕарарбын биллэрэр чиэстээхпин. Мин дьиэ кэргэмминиин Москваттан төрөөбүт дойдубар Дьокуускайга этэҥҥэ эргиллибитим. Уруккубут курдук, уларыйыы суох, олоробут. Биһиэхэ, Дьокуускайга, император Александр IIбу сыл от ыйын 1 күнүттэн Суут реформатыгар эрэ киллэриититтэн ураты, оннук уһулуччулаах сонуннар суохтар. Мин бу сурукпунан Эн Үрдүк солоҕор ааспыт сылга Москва куоракка миэхэ Эн фотографическай хаартыскаҕын тиксэриэх буолан эрэннэрбиккин, баччааҥҥа диэри тута иликпин санатарга соруннум. Эн Үрдүк сололоох, 1896 сыллаахха Москва куоракка миэхэ бэриллибит үтүө болҕомтоҥ, итиэннэ Үрдүк сололоох ис сүрэхтэн сырдык личноһыҥ өйбөр дириҥник иҥмитэ, дьоһуннаан, миэхэ аккаастыаҥ суоҕар эрэнэ сананабын.

Хаалабын Эн Үрдүк солоҕор ис сүрэхпиттэн сүгүрүйэ, истигэн кулутуҥ. (Прокопий Филиппович Лепчиков бэчээтэ) 1897 сыл атырдьах ыйын 1 күнэ. Дьокуускай к.

«Хаҥалас улууһа» МО баһылыга Олег Иринеев уонна Николай Иванов

II Дьөппөн баһылыга Александр Константинов, историк-краевед Виталий Аммосов

Туомтуу тардан

Түмүктээн эттэххэ, уруккута баай устуоруйалаах Илин Хаҥалас киининэн буолбут Ороссолуода сиригэр Өлүөнэ эбэбит кэрэ айылҕалаах, быйаҥ аллар өҥ буордаах сайыннары ууллубат муустаах, сүүрүгүрдэр тымныы уулаах тарыҥнаах, үрдүк энэргиэтикэлээх Куталаахха Уус Алдан СуоттутугарДоҕордоһуутүмэлин курдук, ол былыргы үйэтээҕи эбийиэктэри, тутууларытилиннэрэнаһаҕас халлаан анныгарДворяннар уйаларадиэн ааттаах устуоруйаэтнография түмэлин комплексын тутартэрийэр тоҕо кыаллыа суоҕай? Тэрийдэххэ, атаҕар туруордахха, тимир суолу, остуол ньуурун курдук аспаал суолу, Өлүөнээбэ курдук сайыҥҥы уу суолун сыттана сытар, сахалар сайдан, олорон баччаҕа кэлбит суолбут, дириҥ устуоруйабыт эриэккэс чахчыларын иҥэриммит Куталаахха аан дойду айанньыттара, туристара үөрүүнэн кэлэн граф, генералгубернатор Алексей Игнатьев курдук астына, дуоһуйа сынньанан, Саха сирин, саха норуотун баай устуоруйатын чахчыларын интэриэһиргээн, билсиһэн барар буолуохтара, “аан дойду сэттэ эриэккэһиттэнбиирдэрэ урукку Илин Хаҥалас улууһун киинигэр Ороссолуодаҕа ытык сир Куталаах диэн баар эбит диэн аарсааргаа атырдыахтара.

Кылаабынайа, умнуллубут устуоруйабыт тиллэн, саҥалыы сыаналанан, байытыллан үүнэр көлүөнэлэргэ бэриллэн, омук быһыытынан ааппытсуолбут ааттана туруоҕа.


Иван Ксенофонтов-Силиги, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыкаҕа В.В. Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Ороссолуода нэһилиэгин бочуоттаах гражданиннара.