Былырыын бастакы Президеммит Михаил Николаев төрөөбүт күнүгэр улуус дьаһалтатыгар Хаҥалас улууһуттан төрүттээх араас эйгэҕэ үлэлии сылдьар, оҕолорбутун наукаҕа уһуйар учуонайдар кыттыылаах сэргэх төгүрүк остуол буолан ааспыта.
Россияҕа Наука 10 сыллара биллэриллибитин чэрчитинэн манна салгыы хайдах оскуолалары кытары үлэ тула киэҥ кэпсэтии барбыта, сорук торумнаммыта. Билигин үгүс педкэлэктииптэргэ биир дойдулаах учуонайдарбыт үөрэх тэрилтэлэригэр кытта сылдьалларын сэргии истэбит, түмүгэр ыччаттарбыт араас таһымнаах «Кэскилгэ хардыы» о.д.а. кэмпириэнсийэлэргэ, олимпиадаларга ситиһиилээхтик кытталлар. Биллэн турар, бу кэскиллээх үлэҕэ энтузиаст-педагогтарбыт көҕүлүүр оруоллаахтар. Олортон биирдэстэрэ Ой оскуолатын дириэктэри научнай үлэҕэ солбуйааччы, СӨ үтүөлээх учуутала, Россия географическай уопсастыбатын чилиэнэ Прокопий Ноговицын буолар. Сайыны быһа педагог уоппускатын кэрэйбэккэ оҕолору кытары дьоҕус экспедицияларга, походтарга сырытта, көрсүһүүлэри тэрийдэ.
Учуонай ыалдьыттаата
Аҕыйах хонуктааҕыта оҕолорго 2016 сылтан ыла научнай үлэҕэ көмөлөһөр СӨ Наукаларын академияларын мамонтовай фаунаҕа салаа сотруднига палеонтолог Станислав Колесов ыалдьыттаан ааста.
«Эллэйээдэлэр» үөрэхтэрин кэнниттэн мунньустан атырдьах ыйыгар Өлүөнэ өрүс кумаҕыттан булбут мамонтовай фауна кыылларын уҥуохтарын көрдөрдүлэр. Сорох булумньулар сэдэхтэрэ билиннэ. Ол курдук, сайгак кыыл төбөтүн уҥуоҕа (Семен Новгородов булбута) уон иһигэр киирэр экземпляр буолла – биир маннык Верхоянскайга Адыачаҕа, икки уҥуох тоорохойо Наука Академиятын түмэлигэр, өссө хас даҕаны кыыл муоһун төрдө баар фрагмена Мамонт түмэлигэр ууруллан турар.
Өссө биир муоһун төрдө чөл хаалбыт тыһы хайа бараанын төбөтүн уҥуоҕун чинчийэр оҕолор биологическай наука дуоктара Геннадий Боескоровы кытары үлэлиэхтэрэ.
Түҥ былыргы кыыллар уҥуохтара элбэҕи кэпсииллэр
Учуонай Станислав Колесов бэлиэтииринэн биир бүлгүн уҥуоҕун таас туттар тэрилинэн быһа охсубуттара сабаҕаланар – хайдах бачча кытаанах уҥуох олус күүскэ, сытыытык, көнөтүк быһа охсуллубута буолуой диэн.
Исписэлиистэри кытары булумньуну быһаарарга оҕолор улахан интэриэстээхтэр. Холобур, Егор Чичахов виваинит диэн минерал эдэр мамонт сэлиитигэр баарын бэйэтин химия учууталынаан Иванна Моякумовалыын химическай анаалыс ыытан чинчийбитэ.
— Михаил Матвеевы кытары биһиги тохто турар кумахха хайдах мамоннары, о.д.а. кыыллары бултаһаллара буолуой диэн санаабытын үллэстибиппит, – кэпсиир Прокопий Романович, — Сытыы сүгэнэн атах уҥуоҕун быһа охсуу буолуохтаах диэн. Оҕолорбут бу көрсүһүүгэ үлэлэрин сырдаттылар, санааларын эттилэр. Ол курдук, Уйгууна Никифорова рдест-водный диэн үүнээйини чинчийбитин кэпсээтэ – бу үүнээйи сиэмэтин 50 см дириҥнээх сиртэн кыраайы үөрэтээччи Александр Филипповтыын Үөдэйтэн булбуттарын Вавилов аатынан бөдөҥ институт чинчийэргэ көмөлөспүтүн.
Үөрэнээччилэрбит булумньуларын салгыы үөрэтэллэр. Святослав Пермяков, холобур, быйыл фаунистическай таблицаҕа уонна картаҕа Ледниковай кэмҥэ (муус үйэтигэр) булбут уҥуохтара ханнык сирдэртэн булуллубутун бэлиэтиирэ ирдэнэр. Оскуоланы бүтэрбит оҕолорбут кытары түмүктэри күүтэллэр. Саҥа «Эллэйээдэҕэ» кэлбиттэр Эрсан Титов Сааһаабыт үрэҕиттэн эдэр бизон муоһун уҥуохтарын булбута сэдэх көстүү. Сережа Филиппов сайын эмиэ сэдэх булумньуламмыта – куобах уҥуохтарын. Саян Терентьев орнитологияны интэриэһиргиир, Вадим Кириллин эмиэ бэйэтин булумньуларын салгыы үөрэтиэхтээх. Палеонтологияҕа саҥа тиэмэлэннибит. Мамоны бултаһааччылар сүгэ курдук сытыы туттар сэптээх эбиттэрин бигэргэтэргэ быһа сотуулаах уҥуохтары булуу. Маннык чинчийиилэргэ оҕолорбутугар Саха сирин учуонайдарын кытары Новосибирскайтан исписэлиистэр көмөлөһөллөр, – диир педагог.
Бу көрсүһүүгэ сэдэх булумньулаах экспедиция чилиэннэрэ Мичил уонна Айсен Ноговицын кыайан кыттыбатахтарын Прокопий Романович эттэ. Ол эрээри, син биир кинилэр булбут матырыйааллара үөрэтиллэрин, наука сайдыытыгар суолтата улаханын кэпсээтэ.
Прокопий Ноговицын олус үчүгэйдик хаартыскаҕа түһэрэрин билэбит. Ол үөрүйэхтэригэр таарыччы оҕолорун уһуйар. Билигин өссө Проня Ноговицын, Сережа Филиппов хаартыскаҕа түһэрэн плейстон кэминээҕи булумньуларыгар палеонтологическай пазл бэлэмнииллэр.
Биллэн турар, бу оҕолортон историяны кэрэхсиир, билэ-көрө сатыыр дьон үүнэн тахсалларыгар саарбахтаабаппыт. Учууталларын, уһуйааччыларын утумнуохтара. Онно учуонайдарбыт өйөбүл буолаллара дьоһун дьыала.
Людмила АММОСОВА.