Бу үөрүүлээх күнү биир дойдулаахтарыгар Иһит нэһилиэгиттэн төрүттээх филосовскай наука кандидата, СӨ хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар историяларын уонна литератураларын чинчийэр институт научнай сотруднига Людмила Филиппова бэлэхтээтэ.
Тэрээһини култуура дьиэтин иһинэн 2018 сылтан үлэлиир «Содружество музыки» литературнай-музыкальнай көстүүнэй салайааччыта Ольга Солдатова иилээн-саҕалаан ыытта.
Эдэр көлүөнэҕэ анаан
Бу кинигэни Людмила Филиппова биэс сылы быһа сыралаһан күн сирин көрдөрдө – архыыптары хасыһан, ахтыылары түмэн, кырдьаҕастарга, кыраайы үөрэтээччилэргэ тирэнэн. Ааптар киирии тылыгар кинигэҕэ киирбит докумуоннартан СӨ Национальнай архыыбын үлэһиттэрин көмөтүнэн олохтоохтор төрүччүлэрин оҥорбутун чорботон бэлиэтиир, ону сэргэ Иһит буолаһын дьиэ кэргэттэрин испииһэгин, Саха уобалаһын өйдөбүнньүк кинигэлэриттэн уонна бэчээттэн ылыллыбыт суруйуулары. Философ олоҕу көрүүтэ арыый уратылардаах.
Үлэтин Иркутскай-Дьокуускай почта суолунан дьаам ыстаансыйалара арыллыларыттан саҕалыыр, ол иһигэр Иһит олохтонуутугар тохтуур. Аан бастаан тракт толору арылла илигинэ Сибиирдээҕи Казачей полка сэриилэрин подразделениеларыттан почтаны таһыыга сылдьыбыттарын, онтон Федоровтар, Петровтар, Добрянцевтар Новгородскай, Псковскай, Костромской күбүөрүнэлэртэн, сыыйа-баайа Сухановтар, Кондратьевтар, Соловьевтар, Филипповтар киэҥ аймахтыылар олохсуйбуттарын, балар удьуор дьаамсыктар эбиттэрин о.д.а. билиһиннэрэр.
1743 сыллаахха олохсуйбут почта ыстаансыйатын историята кинигэҕэ ырылыччы көстөр, топонимикатыттан саҕалаан XX-с үйэҕэ төрүт олохтоохтор сэлиэнньэ аата нуучча түҥ былыргы «Исать» диэн тылыттан «Исеть» диэн тылы таһаарбыттарын, ол аата биэрэккэ кэлэн түспүт сир (Астрахань диалегыттан ылар) диэн. Маннык тыл Зауральеҕа, Арҕаа уонна Илин Сибииргэ көстөрүн дьэ ааптар эридьиэстээн дакаастаан суруйар (кинигэҕэ аахтаххытына өйдүөххүт). Онон билигин өйдүүр «иһиккэ» холуур сир туһунан өйдөбүл туора сотуллар, иһэ истээх Иһит буолар. Урут бу дойду биэрэгэ түҥ тыанан турбутун умнумуохха.
Дьэ, ити курдук, Людмила Иннокентьевна дойдутун сирин-уотун аатын ырытан дьонун-сэргэтин олоҕор тиийэр.
Иһит, кырдьык, хатыламмат айылҕалаах дойду. Сирдэрин ааттара сахалыыта эмиэ туспа кэпсээн. Ол иһигэр, Соҕотох Бэс, Сала, Кыыллаах Арыы, Кумахтаах, Хатыҥ Арыы, Аҥырдаах, Чуруу. Сүгэ Ойдубут о.д.а.
Иһит ыстаансыйатын историятыгар
Киһи кэрэхсиэҕэ үгүс. Кэлин Чуруу Дьокуускай-Алдан тыраассатыгар таһаҕас сүөкүүр база буола сылдьыаҕыттан, Чураан база диэн ааттаныар диэри. Билигин бу урут тигинээн-таҕынаан бүтүн киин оройуоннары, ону сэргэ көмүстээх Алданы аһынан-таҥаһынан хааччыйан олорбут бөһүөлэк сэрии кэнниттэн улам эстэн өтөхсүйэн турарыттан, отой умнуллан эрэриттэн киһи хараастар.
Иһит буолаһа баара…
Билигин киһи эрэ Сахабыт сирин административнай уларыйыыларын билбэт. Дьокуускай, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Халыма уокуруктарыгар Саха уобалаһа араарыллыбыта. Иһит буолаһа 1925 с. ахсынньы 2 күнүгэр ЯЦИК быһаарыытынан уларытыллыбыта. Манна бэрэссэдээтэл Ойуунускай, сэкиритээр Егоров илии баттаабыт докумуоннара баарын ааптар кинигэтигэр киллэрбит (Онон төрүччүлэрин оҥорооччулар архыыпка үлэлииллэригэр бу туһунан билэллэрэ ордук).
Кинигэ ис хоһооно баай
Ону кэпсии барбаппын, ким интэриэһиргиир булан ааҕыаҕа. Тыл этээччи элбэх буолла – кыраайы үөрэтээччи Юлия Дьячкова, дьаамсыктартан төрүттээхтэр Анатолий Соколов, Игорь Федоров, Василий Кулагин, Ирина Стрекаловская о.д.а. Иһит нэһилиэгин дьаһалтатын, «Потомки государевых ямщиков» тэрилтэ аатыттарыттан Махтал суруктар, грамоталар кинигэ ааптарыгар туттарылыннылар. Людмила Филиппова бары көмөлөспүт, бу тэрээһиҥҥэ кыттыбыт дьоҥҥо махтанна, историяны салгыы үөрэтэргэ ыҥырда.
Кинигэни билиһиннэрии олус сэргэхтик ааста. Литературнай-музыкальнай көстүүнэй да эйгэтэ онно көмөлөстө диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Ырыа-үҥкүү, частушка ис дууһаттан чугдаарда. Ол курдук, эдэркээн Валерия Петрова нарын кэрэ ырыалара, үлэ бэтэрээнэ Зинаида Добрянцева бүтэн быстыбат көрдөөх частушкалара үөртэ. Дьаам дьоно үҥкүүнү, ырыаны үлэни кытары кыайа туталларын бары билэбит. Кинигэ ааптара дьаамсыктар грузинныы тэтимнээх ырыаларын курдук айыллыбыт ырыаларын кытары ыллаан иһитиннэрдэ. «Ямские бубенцы», хормуоскаһыттар Игорь Федоров, Клим Федоров былааһы ыллылар. «Потомки государевых ямщиков» общественнай тэрилтэ баарын биллэрдэ.
Дьаамсыктар олоххо суолларын сөргүтүүгэ ылсан үлэлэспит кырдьаҕастар, үйэтитиигэ кыһаллыбыт дьон, ол иһигэр Анатолий Добрянцев ааттара элбэхтик иһилиннэ. Дьаам дьоно инники көлүөнэ кэккэтэ төһө да аҕыйаатар, сыдьааннара баһаамынан ураты култууралара сөргүтүү суолугар турда, сүрүннээн Өлүөнэ сүнньүнэн олохсуйбут Хаҥаласка, Өлүөхүмэҕэ, Табаҕанан Дьокуускайга, Павловскайга, Аммаҕа, Иркутскайга, Бурятияҕа тиийэ.
Почта сырыыта толору олохтоммута 280 сыла быйыл онон ураты бэлиэтэнэр. Оннооҕор ахсынньы 1-2 күннэригэр регионнар ыккардынааҕы иккис форумнара буолаары турар. Күрэхтэр, фестиваллар, биэрэстэ остуолбатын сөргүтүү, түмэллэри тэрийии, көрсүһүүлэри ыытыы, ыччаты уһуйуу барар.
Людмила АММОСОВА.