Айыы дьонун кичэмэлээх кэпсээннэригэр тирэнэн дириҥ силистээх, киэҥ историялаах уонна сир үрдүгэр соҕотоҕун ордон хаалбыт кырдьаҕас омук буолабыт диэн санааны сахта норуот суруйааччыта Ойуку саҥа кинигэтэ.
Кинигэ сүрэхтэниитэ Булгунньахтаахха оскуола оҕолоро кыттыылаах хара ааныттан номох уонна олох тула кэпсэтии быһыытынан тэрилиннэ. Ыччаттарбыт суруйааччыттан быһаарыы ирдиир ыйытыылара да малтаччы буолла — «Сахалар хантан кэлбиттэрэй?», «Олохтоох омуктарбыт дуо?», «Хаҥалас диэн хантан кэллэ?», «Мас сахалар» диэн тоҕо ааттыылларый?», «Дьобулҕа» диэн туох суолталаах тылый?» о.д.а. Судургутук хоруйдуур да уустуктардаах буолла. Дьэ, онно Павел Николаевич ырааҕынан эргийэн оҕолорго тиийэр гына төһө кыалларынан олорон ааспыт историябытын кытары ситимнээн олус истиҥник, тиийимтиэтик уонна салгыы билэ-көрө сатыыры саҕар тылын тириэртэ, учуутал, түөрт уонча сыл Хаҥалас кыраайы үөрэтэр түмэлигэр үлэлээн кэлбит чинчийээччи быһыытынан.
Бу киэһээ история, олорон ааспыт олохпут, кэскилбит туһунан дьоһун кэпсэтии буолла. Кыраайы үөрэтээччилэрбит, саастаах дьоммут историяҕа, Россия судаарыстыбатыгар холбоһуубут кэрчик түгэннэриттэн сэдиптээн элбэх саҥаны иһитиннэрдилэр, былыргыны сэгэтэн көрдөрдүлэр. Нууччалар кэлиилэрэ, дьаам суола арыллыыта эрэ сайдыыны аҕалбыта дуо, бу иннинэ сахалар да бэрт кыахтаахтык олорбуттара биллэр ээ, ыраахтааҕы Сибиир киэҥ киэлитин чинчийэр экспедицияларыгар дэлэҕэ даҕаны өрүс сүнньүнэн олорор олохтоох дьон уонунан тыһыынча аты биэрэн, аһынан-үөлүнэн биир-биэс харчыта суох хааччыйан дойдубут хаһыната сайдыытыгар кылааттарын киллэриэхтэрэ дуо диэн буолла. Онуоха суруйааччы дьоһун хоруйу биэрдэ, дьаам суолун аан бастаан олохтоох сахалар саҕалаабыттарын, кэлии нуучча норуотугар бу даҕаны ыар содула суох ааспатаҕын, хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар олоро үөрэнии кинилэргэ да манан дьыала буолбатаҕын, оннооҕор тылларын сүтэрэн сахалыы саҥарар буолтарын о.д.а.эттэ уонна, биллэн турар, сири кытары үлэҕэ үөрүйэхтэрин кинилэртэн ылбыппытын аҕынна. История тула элбэх киһи тыл эттэ, бэйэтин көрүүтүн үллэһиннэ — кыраайы үөрэтээччилэр Прокопий Ноговицын, Юлия Дьячкова, Данил Киприянов, Алдантан кэлэ сылдьар Венера Марфусалова, улуус баһылыгын солбуйааччы Юрий Никифоров, 1-Малдьаҕар нэһилиэгин баһылыга Айталина Васильева о.д.а.
Павел Харитонов кинигэтин киирии тылыгар ытык киһибит, Сахабыт өрөспүүбүлүкэтин Бастакы президенэМихаил Николаев «Стремление познакомиться с наследием прошлого — самый верный признак возросшей културы народа, которая не может существовать без исторической памяти« диэн этиитин иннигэр киллэрбит. Уруккуну билэ сатааһыны ыччаттарбытыгар иҥэрии, норуоппут олорон ааспыт олоҕун билиһиннэрии аҕа көлүөнэ дьон ытык иэһэ буолар. Булгунньахтаахтарга, кинилэргэ эрэ буолуо дуо, бүтүн норуоппутугар маннык кинигэлэр тахсыылара, ытык дьоммут ыллыктаах тылларын тириэрдиилэрэ онон улахан суолталаах. Бастакы Малдьаҕар баһылыга Айталина Васильева нэһилиэккэ күннээҕи кыһалҕаны быһаарыынан эрэ муҥурдаммакка кэскиллээҕи санаан бу уустук, үп-харчы кырыымчык, дойдуга уустук быһыы-майгы бүрүүкээн турар кэмигэр киэн туттар биир дойдулаахтарын Павел Харитонов- Ойуку кинигэтин үбүлээн таһаарыыта хайҕаныан эрэ сөп (Сиһилии “Хаҥалас” хаһыакка ааҕаарыҥ).
Людмила Аммосова.