2023 cыл биһиэхэ, хаҥаластарга, үбүлүөйдэринэн баай сыл буолан ааста. Үөрэхтээһин тэрилтэлэриттэн саҕалаан Хаҥаластан төрүттээх бэйэлэрин ааттарын билиҥҥэ дылы ааттатар, саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа тупсарын, төрүт култуурата умнуллубакка сурукка тиһиллэрин туһугар олохторун анаабыт киэн тутта ааттаталыыр тумус туттар дьоммутугар тиийэ дьоһун көрсүһүүлэр, кэрэхсэбиллээх кэпсэтиилэр буоллулар.
Ол гынан баран быйыл, кэлэр көлүөнэлэргэ, уһун үйэлэргэ умнуллубата чахчы – биһиги ордук чорботон киэн да, күөн да, туттар сүдү Киһибит Бастакы, Бастыҥ Президеммит Михаил Ефимович Николаев быйыл олохтон туораабыта сүрэхпитин-дууһабытын дириҥник харааһыннарда, Саха сирин дьоно бүттүүн курутуйда. Кини курдук киэҥ далааһыннаахтык, былыргы дьыллар мындааларыттан саҕалаан устуоруйаны үөрэтэн, онно олоҕуран ирэн-хорон дьоһуннаахтык хорутан, иннин диэккиырааҕы өтө көрөн, дойдубут олоххо хардыыта үрдүккэ, сырдыкка, аан дойду сайдыытын тэтимиттэн хаалсыбакка барарын ыйар-кэрдэр салайааччы хаһан баар буолуой диэн санаа кэлэр. Ааспыт үйэ саҥата, олох тосту уларыйар кэмигэр, сахалар дьолбутугар М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай уонна кинилэри кытары бииргэ үлэлэспит чулуу дьон саха норуотун туһугар олохторун толук уурбуттарын бары билэбит. Сүүрбэ биирис үйэҕэ кинилэр туруулаьан ыйан-кэрдэн, көмүскээн-харыстаан кэлбит суоллара аһаҕас, сырдык буолуо, эдэр көлүөнэ ону түһэн биэриэ суоҕа диэн эрэнэбит.
Гаврил Ксенофонтовка ананан
Үбүлүөйдээх сүдү дьоммутуттан биирдэстэринэн Г.В. Ксенофонтов буолар, Хаҥаластан төрүттээх саха бастакы этнограф учуонайа. «Хаҥалас» хаһыакка тохсунньу 13 күнүнээҕи нүөмэригэр «Быйыл хаҥаластар, Саха сирин дьоно-сэргэтэ биллиилээх учуонайы, политическэй диэйэтэли Гавриил Ксенофонтовы төрөөбүтэ 135 сылынан ахтан-санаан ааһыахпыт» диэн Елена Скрябина, Хаҥаласулууһун Г.В. Ксенофонтов аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл исписэлииһэ, суруйбут ыстатыйатын аахпыт буолуохтааххыт. Манна Гавриил Ксенофонтов эриирдээх-мускуурдаах олоҕо, дьонун норуотун туһугар дууһатын «ыарыыта», үөрэххэ-сырдыкка талаһыыта, норуоттар итэҕэллэриттэн саҕалаан кинилэр олохторун төрдүн-төбөтүн чинчийиитэ, саха таас очуостарга түҥ былырхаалларбыт бичиктэрин үөрэтиитэ суруллар. Архыыпка сытар Элиэнэ очуостарыгар бичиктэр тустарынан үлэ аныгы учуонайдарга «саха суруктааҕа» диэн дакаастабылга олук буолара саарбаҕа суох.
Суруктаах, бэйэтэ төрүт тыллаах норуот өлөн-охтон биэрбэт, норуот быһыытынан аан дойду норуоттарын кытта биир таһымҥа кэпсэтэр кыахтаах буолар диэн Алампа суруйан турар. Билигин ийэ тыл тула кэпсэтии республикабытыгар киэҥник бара турара үөрдэр. Дьэ, туох үлэ барда, Хабырыыс Силипиэнтэп аатын үйэтитиигэ, кини үлэлэрин сөргүтүүгэ, кини үрдүк аатын аан дойдуга ааттатыыга?
2023 сылбыт Г.В.Ксенофонтов төрөөбүт күнүгэр ананан тохсунньу тоһуттаҕас тымныытыгар, бурҕачыйар туманнаах күҥҥэ Сахабыт сирин тэбэр сүрэҕэр Дьокуускай куорат Автодорожнай уокуругар Гавриил Ксенофонтов аатынан уулусса үөрүүлээх арыллыыта буолбута. Ону тэнэ ити күн Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар учуонай олоҕун сырдатар кинигэ, хаартыска быыстапката уонна төгүрүк остуол киэҥ, дириҥ ис хоһоонноох истиҥ кэпсэтиитэ тэриллибитэ. Түмүгэр учуонай чинчийиилэри ыыппыт сирдэринэн туһааннаах экспедициялары тэрийэри ситиһэргэ, биэс сылга биирдэ гуманитарнай наукаларга хайысхалаах научнай-практическай конференция тэрийэргэ, научнай общественноска уонна кыраайы үөрэтээччилэргэ Г.В. Ксенофонтов аатынан бириэмийэни олохтуурга этии ылыллыбыта.
Гавриил Ксенофонтовы биир дойдулаахтара Чкалов, Тиит Арыы олохтоохторо умнубакка, кини аатын үйэтитиигэ хайа кыалларынан күүстэрин-уохтарын уураллар. Юбилей сылын арыйа Чкаловка өрөгөй үөрүүлээх тэрээһин Зоя Ивановна Ксенофонтова кыттыылаах буолан ааспыта, Тиит Арыыга Г.В. Ксенофонтов аатынан оскуолаҕа «төгүрүк остуол” ыытыллыбыта. Онно оскуола тиэргэнигэр үөрэнээччилэр бырайыактарынан Гавриил Ксенофонтов пааматынньыга (бюст) чочуллан турарын туһунан үөрүүлээх сонуну билбиппит. Ол бюст бүгүн былаан быһыытынан оннун булан турар. Сайын Чкаловка буолбут ыһыах Г.В. Ксенофонтовка анаммыта. Манна Гавриил Ксенофонтов хаан уруу аймахтара Санкт-Петербургтан кэлэн сылдьан-ыалдьыттаан барбыттара сэргэх сонун буолан республикабытын тилийэ көппүтэ.
Учуонай научнай үлэлэрэ кинигэ буолан хаһан тахсаллар?
Өрөспүүбүлүкэбит тэбэр сүрэҕэр Дьокуускай куоракка сэтинньи бастакы декадата Г.В. Ксенофонтовка анаммыта. Биир улахан тэрээһининэн аан дойду учуонайдаракыттыылаах Бүтүн россиятааҕы научнай-практическай конференция буолбута. Бу үс күн устата Г.В. Ксенофонтов тус бэйэтин уонна кини үлэлэрин тула, кини историяҕа, этнографияҕа, итэҕэлгэ, ойууннаһыҥҥа суруйууларын туһунан киэҥ далааһыннаах кэпсэтии, араас хайысхалаах дакылааттар, аан дойдуга бара турар үлэ уонна кэлэрөттүгэр былааннар ырытыллыбыттара, этиилэр киирбиттэрэ. Бу иннинэ сэтинньи 1 күнүгэр учуонайдар, конференция кыттыылаахтара Өктөмҥө Наука дьоҕус Академиятыгар оҕолорго уонна студеннарга аналлаах көрсүһүүгэ, үөрэх салаатын музейыгар, М.Е. Николаев библиотекатыгар экскурсияҕа сылдьан олус диэн астыммыттара улуус дьаһалтатыгар махталларын тириэрдибиттэрэ. Хомойуох иһин, улуус дьаһалтатыттан ким да кыттыбатаҕа тэрийээччилэри хомоппута.
Г.П. Башарин аатынан академическай наука түмэлигэр «Айанньыт герой туһунан үһүйээн» диэн быыстапка арыллыбыта. Манна Чкаловка баар Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин музейыттан уонна ЯНЦ СО РАН рукописнай отделыттан докумуоннар, улууспут оҕолорун “Эллэйээдэ” экспедициятын саҥа булумньуларын, хаартыскаларын көрдөрүүгэ туруорбуттара дьон сэҥээриитин ылбыта.
Конференцияны биһиги биир дойдулаахпыт Саха республикатын култуураҕа уонна духуобунаска миниистирэ Афанасий Ноев эҕэрдэ тылынан аспыта. Тэрээһин сүрүн чааһыгар Гуманитарнай чинчийии институттан, Томскайтан, Москваттан, Новосибирскай куораттан кэлбит учуонайдар үлэлэрин билиһиннэрбиттэрэ. Онтон салгыы үс секцияннан үлэ барбыта. Элбэх чинчийиллэ сылдьар үлэлэр, араас этиилэр, бырайыактар киирбиттэрэ. Биһиги киэн туттар этнограф учуонайбыт, юрист, историк Г.В. Ксенофонтов үлэлэрэ элбэх томнаах кинигэ буолан тахсарын туһунан Национальнай библиотека директора С.В.Максимова сырдаппыта. Олус үчүгэй этии кииртэ.
Ксенофонтов институтун арыйдахха эрэ
Архыыпка Гавриил Ксенофонтов үлэлэрэ, бэлиэтээһиннэрэ, санаалара, ситэри суруллубакка хаалбыт матырыйааллара бэчээккэ тахсан киэҥ араҥа историктарга, билиэн-көрүөн баҕалаахтарга өссө ситэ тиийэр кыаҕа суох 20-тэн тахса тыһыынча страница баара биллэр. Быйыл улуус дьаһалтатын уонна Национальнай библиотека, Гуманитарнай чинчийииИнституту былааннарынан архыыптан бастакы том бэчээттэниэхтээх этэ. Ол кэккэ биричиинэннэн тахсара уһаата. Онон сылыктаатахха ити 9-10 том хаһан барыта бэчээттэнэн бүтэрэ биллибэт курдук буолан тахсар. Научнай үлэ буолан бэчээттэнэригэр ирдэбил да элбэх. Сорох үлэлэрин ааптар кодтаабыт, ону расшифровкалыыр эмиэ туспа үлэ. Үчүгэйэ диэн Национальнай библиотека исписэлиистэрин күүһүнэн үлэлэр бары оцифровкаламмыттар. Онон суруллубут суураллыбат, “кумааҕыта бытарыйбат” буолбут.
Үлэ барыта кэриэтэ бэчээттэнэн бүтэн эрэр эбит. Ол да буоллар өссө көннөрүү, ситэрии үлэтэ баһаам үһү. Биир үйэ тухары хата хараллан кэлбитигэр, Национальнай библиотекаҕа, Гуманитарнай чинчийэр Институкка барҕа махтал буолуохтун! Кинилэр бииргэ ылсаннар бу үлэ оннуттан хоҥунна. Чопчулаан НБ директорыгар Саргылана Максимова уонна и.н. докторыгар Екатерина Романоваҕа, и.н.к. Лена Степанова ис сүрэхтэн махтанабыт. Бу архыыбы кытта үлэ, Г.В. Ксенофонтов олоҕун устатыгар биллибэккэ «саспыт үрүҥ бээтинэлэри» үөрэтиигэ, элбэх туомнаах научнай үлэлэри бэчээттэтэн таһаарарга, аатын үйэтитиигэ диэн олус сөптөөх этии конференцияҕа Саргылана Максимова киллэрбитэ. Г.В. Ксенофонтов институтун арыйдахха эрэ бу сүҥкэннээх научнай (билим) үлэтэ дьоһуннаахтык уонна тэтимнээхтик барыа этэ диэн. А.Е.Кулаковскай олоҕун уонна үлэтин чинчийэр институт курдук. Олус сөптөөх этии. Бу тула ылсан тустаах үлэ барара буоллар саха этнографияҕа бастакы учуонайын олоҕун уонна сүҥкэн үлэлэрин үйэтитиигэ сүдү хардыы буолуо эбитэ буолуо диэн санаабын тиэрдээри суруйдум.
Түмүкпэр, биир санаабын хайаатар да эттэхпинэ сатаныах курдук, улуус дьаһалтатыгар анаан аһаҕастык. Биһиги улуус учуонайдарбытынан аһара баайа суох улууспут. Баай да эбиппит буоллар бу Гавриил Васильевич Ксенофонтов курдук саха култууратын, итэҕэлин, түҥ былыргы олоҕун укулаатын чинчийэ икки атаҕынан сири-сибиири бараабыт Киһибит суох. Ону үбүлүөйтэн үбүлүөйгэ эрэ санаабакка сыллааҕы үлэҕэ сыал туруорунан тустаах үлэни быспакка үлэлээтэххэ эрэ үтүө түмүктээх, тэтимнээх буолуо. Уонна ити буолбут бүтүн Россия, аан дойду учуонайдара, өйдөөхтөрө ытыгылаан научнай-практическай конференцияҕа кэлэн кыттан, ити этиини эт кулгааҕынан истэн, кэмигэр ылсыбыт буоллар ити этии олоххо киириитэ бука арыый атын тэтимнэниэ, сонун тыыннаныа эбитэ буолуо. Онон, кэлэр өттүгэритинник тэрээһиннэргэ салалтаттан биир эмэ киһи сылдьыа диэн эрэниэхпин баҕарабын. Уонна ити киирбит этии олоххо киирэрэ буоллар… Хаҥаластар тойон уустара дэнэбит. Ылсыахха. Ситиһиэххэ. Г.В.Ксенофонтов института баар буоллун, аата-үлэтэ үйэтитилиннин!
Лариса Константинова, государственнай, муниципальнай сулууспа бэтэрээнэ, общественник.