Кыһыл Үрүйэҕэ
Улуус дьаһалтатын 2023 сыллааҕы үлэтин отчуота, үгэс быһыытынан, оройуон олох бары хайысхаларыгар көрдөрүүтүн, ситиһиитин билиһиннэрэр видеороликтан саҕаланна.
Ааспыт сыллааҕы боротокуолга Кыһыл Үрүйэ олохтоохторо туруорсубут 3 боппуруостара киирбит. Ол курдук, сэлиэнньэттэн федеральнай тыраассаҕа тахсар суол өрөмүөнэ, эдэр испэсэлиистэргэ уопсай дьиэни тутуу уонна суотабай сибээһи тупсарыы. Бастакы боппуруоһунан Суол управлениетын кытта үлэ барар диэн баһылык бастакы солбуйааччыта Гаврил Алексеев эттэ.
Уопсай дьиэни тутууну дьаһалта, үөрэх управлениета күн бүгүн хонтуруолга тутан олороллор. Биллэн турар, олорор дьиэ-уот усулуобуйатыттан үлэһиттэр кэлэн олохсуйуулара улахан тутулуктаах диир оскуола дириэктэрэ Галина Антипина. Оскуолаҕа биология, химия, английскай тыл учууталлара суох эбит. Учууталлар билигин олорор дьиэлэрэ ааспыт үйэ 70-с сылларынааҕы тутуу, дэлби тэллэйдэнэн дьон олороругар табыгаһа суох буолбут. Онон бубоппуруоһу хаттаан боротокуолга киллэрэргэ дириэктэр көрдөстө. Күн бүгүн дьиэ бырайыактыыр-симиэтэ докумуона оҥоһулла иликэбит. Отчуокка кыттыбыт улуус Мунньаҕын дьокутаата Василий Борисов бэйэтэ бырайыактыыр тэрилтэлээх, онон бу уопсай дьиэ бырайыагын оҥорууга көмөлөһүөм диэн оскуола салалтатын үөртэ.
Кыһыл Үрүйэ оскуолатын хапытаалынйа өрөмүөнэ былаан быһыытынан үөрэҕириини саҥардыы федеральнай бырагыраама чэрчитинэн бу сылга ыытыллыахтаах этэ. Ол эрээри, кэккэ уларыйыы киирэн, быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн алта эрэ оскуола өрөмүөннэниллиэ. Оскуола салайааччыта 2025 сылга бу уочараты оннунан хаалларарга туруоруста.
Олохтоохтор үгүстэрэ ынах-сылгы ииттэн олороллор. Ыанар ынах төбөтүгэр өрөспүүбүлүкэттэн түһэр 35 тыһ. солк. субсидияны отчуоттуурга кэккэ хааччах баарын ыйдылар. Дьон сүөһү харчытынан от-мас тиэйтэрэбит, ол аайы ким да счет, квитанция толорон биэрбэт дииллэрэ эмиэ да оруннах курдук. Ол эрээри, Тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайар Андрей Архипов бу отчуот булгуччу толоруллуохтааҕын өссө төгүл санатта. Отчуокка тутуу матырыйаалын, уматык атыыласпытыҥ уо.д.а. ороскуотуҥ аахсыллар, онон сыл аҥардааҕы чектаргытын, квитанцияларгытын мунньунуҥ диэтэ. Ааспыт сылларга улууска маннык субсидия ылан баран отчуоттарын тиксэрбэтэх 7 киһи күн бүгүн суут нөҥүө ылбыт суумаларын төнүннэрэргэ күһэлиннилэр диэн салайааччы сэрэттэ. Ил Түмэн дьокутаата Тихон Скрябин бу олохтоохтор этиилэрин парламентскай чааска эмиэ ырытыһыахпыт диэн эрэннэрдэ.
Кыһыл-үрүйэлэр доруобуйа харыстабылыгар ыйытыылаахтар: нэһилиэнньэ сааһыран, хроническай ыарыһах элбэх, онон Хачыкаат балыыһатыгар сытан эмтэнэргэ, урукку курдук, стационар үлэлиэ дуо дииллэр. Кылаабынай быраас Артур Протодьяконов билигин Хачыкаат балыыһата оройуон киин балыыһатын отделениетын быһыытынан үлэлиир, манна уопсай быраактыка бырааһа баар диэтэ, кини ыарыһахтары күнүскү стационар быһыытынан эмтиир-томтуур бырааптааҕын быһаарда. Оттон улаханнык ыалдьыбыт дьон, хроническай ыарыылаахтар Покровскайга тиийэн эмтэнэллэригэр эттэ.
Хачыкаакка
Манна буолбут көрсүһүүгэ олохтоох нэһилиэнньэ быйыл олус көхтөөхтүк, күргүөмүнэн кэлэн кытынна, араас долгутар ыйытыыларын салалтаҕа биэрдилэр, эппиэт-харда ыллылар. Ол курдук, учаастактааҕы балыыһаны, спортивнай сааланы, Оҕо искусствотын оскуолатын тутуу боппуруоһа хаттаан көтөҕүлүннэ.
Ааспыт сайын киин балыыһа салалтата үп-харчы көрөн Хачыкааттааҕы балыыһа дьиэтин өрөмүөннээбитэ, ОДДьХХ-ны кытта үлэлэһэн киин ситимҥэ холбообуттара. Балыыһа билигин сылаас, толору хааччыллыылаах. Аны инникитин гарааһы киин ситимҥэ холбуур былааннаахтар. Бу күннэргэ манна «Доруобуйа харыстабыла» нацбырайыак чэрчитинэн саҥа УАЗ массыына ананна.
Кэнники сылларга нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйыыр, оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ эмиэ кыра, онон Оҕо искусствотын оскуолатын тутуута тохтотуллубут.
Нэһилиэнньэ тыын боппуруоһа – киин ситимҥэ холбонуу. Билигин оттук мас иһин биир массыынаны сакаастаатахха 16 тыһ. солк. утары уунан төлүөххэ наада. Биэнсийэлээх, кыра хамнастаах дьон уйуммата буолан иһэр, аны, ол мас Булгунньахтаахтан, Нөмүгүттэн тиксэриллэр, онуоха да эрдэттэн сайаапкалаһан тиксэҕин диэн олохтоохтор этиннилэр. Биллэрин курдук, Хачыкаат нэһилиэгэ пилотнай бырайыакка киирсэн хочуолунайдары убатыллыбыт гааска көһөрүүгэ үлэлэһэ сылдьар. Ааспыт күһүн манна гаас ааһыахтаах утаҕа сир аннынан тардыллан бэлэм. Билигин бырабыыталыстыба таһымыгар хочуолунайы үлэлэтии туһунан үлэ тэриллэр. Хаҥаластааҕы ОДДьХХ филиалын кылаабынай инженерэ Семен Пахомов күн бүгүн тустаах министиэристибэттэн дьаһал тута иликпит диэтэ. Таарыйа, фекальнай массыына туһунан ыйытыыга кини сайаапка ыыппыппыт диэн хоруйдаата.
Суотабай сибээс мөлтөҕүн эмиэ ыйдылар. Туризм манна сайдар, кэҥиир, онон, чуолаан, тыраассаҕа эбии вышка туруоруллуон наада. Олохтоохтор бары этиилэрэ, туруорсуулара боротокуолга киирдэ.
Күөрдэмҥэ
Отчуоту улуус баһылыгын социальнай боппуруоска солбуйааччыта Юрий Никифоров ыытта. Былырыын да, быйыл да күөрдэмнэр киин ситимҥэ холбонуу туһунан боппуруоһу көтөхтүлэр. Манна сылааһынан хааччыйар «Хаҥаластааҕы Газстрой» 2022-2023 сылларга биир да чааһынай дьиэни киин ситимҥэ холбооботох. Онон, олохтоох дьаһалта бу кэнники икки сылга холбоммокко хаалбыт (дьиҥэр, ситим дьиэлэригэр дылы тиийэн турар) 17 дьиэни сылааска холбуурга көрдөстө. Инфраструктура сайдыытын управлениетын начаалынньыга Алексей Мартынов 2024 сылга Күөрдэм хочуолунайын өрөмүөнэ, хочуол кыамтатын улаатыннарыы уонна 20 ыалы холбооһун былааҥҥа баар диэтэ. Уопсайынан, олохтоох нэһилиэнньэ хочуолунай үлэтигэр, оттулар чох хаачыстыбатыгар тиийэ, оттук мас булунар сылтан сыл уустугурарын, бэл, электрическэй сылытыыга көһүү туһунан санаалара-этиилэрэ элбэх буолла. Быраас Надежда Маркова нэһилиэнньэ кэнники сылларга хайдах-тугунан ыалдьалларын анаалыстаабыт, ол биричиинэтинэн бу хочуолунай буруотун буортута буолуон сөп диир.
Оскуола ааспыт сылга хапытаалынай өрөмүөннэммитэ да, ититэр ситим ситэтэ суоҕун эттилэр. Дириэктэр Дария Скрябина быйыл улууска маҥнайгы оскуола арыллан үлэлээбитэ 150 сылынан 2-с Дьөппөн нэһилиэгин маҥнайгы оскуолатынан биллэр эргэ дьиэни Кыраайы үөрэтэр түмэл уһаайбатыгар көһөрүү туһунан этии киллэрдэ.
Нэһилиэнньэ маны сэргэ Оҕо спортоскуолатын саалатын өрөмүөнүн туруорсар. Юрий Никифоров быһаарбытынан билигин улуус үрдүнэн спортивнай саалалар эргэрэн, бары да өрөмүөҥҥэ наадыйаллар, ол эрээри үбүлээһин уустук, быйыл маныаха харчы көрүллүбэтэх.
Күөрдэмнэр биир дойдулаахтара, Ил Түмэн дьокутаата Тихон Скрябин тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо үчүгэй сонуну иһитиннэрдэ. Ол курдук, билигин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин «Финансовай чэбдигирии» бырагырааматынан ылбыт үптэригэр 120 төбө сүөһү кыстыыр хотонун бырайыагын оҥорторо сылдьар эбит. Сирин ылбыттар, чинчийэр үлэ тэриллэн кулун тутарга түмүк ылыахтара. Аны арыы оҥорор сыах тутуллуо, эбийиэк бары тэрилин кытта 16 мөл. солк. суумалаах буолуо диэтэ олохтоох «Хаҥалас Агрохолдинг» тэрийээччитэ. Тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччыта Андрей Архипов быйылгы сылга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга улуус 50 мөл. солк. көрдө, онтон 37,5 мөл. солк. Аҥардас граннарга туһуланыа диэтэ.
Нэһилиэнньэ оҕо сайыҥҥы сынньалаҥын, медицинскэй обследование, уопсай баанньыгы үлэлэтии, убаҕас бөҕү харайыы уо.д.а. туһунан долгутар боппуруостарын салалтаҕа иһитиннэрдилэр. Уопсай баанньык олохтоох дьаһалта боломуочуйата, бу хайысхаҕа урбаанньыттар үлэлэһиэхтэрин наада диэн 2-с Дьөппөн баһылыга Александр Константинов тоһоҕолоон эттэ.
Бу курдук икки нэһилиэккэ тэриллибит көрсүһүүгэ дьон көхтөөхтүк кытынна. Аны олунньуга СӨ Бырабыыталыстыбатын отчуота тэриллиэ, онон эмиэ олохтоохтор кэккэ сытыы кыһалҕаларын иһитиннэрэн туруорсуохтарын, быһаартарыахтарын наада.
Ольга Гермогенова.