Покровскайга билим дуоктара Андриан Борисов Маһары Баһыакап туһунан кинигэтэ сүрэхтэннэ

«Маһары —  Бөдьөкө уола: Арасссыыйаҕа былаас араҥатын кытары маҥнайгы сыһыаны олохтооһун«диэн кинигэ бэҕэһээ Покровскайга улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ  Россия Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр институт историяны кэрэхсиир идэлээх үөрэхтээхтэрин, Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтээччилэрин уонна улуус общественноһын, оскуола үөрэнээччилэрин түмтэ.

Тэрээһини киирии тылынан бибилэтиэкэ үлэһитэ Александра Новоприезжая иилээн-саҕалаан  «Ай-Ситим»  фольклорнай  бөлөх «Ат ырыата»  хомуска дьүһүйүүтүнэн арыйда. Дьэ онтон дьоһун көрсүһүү сүрүннээччитинэн Маһары-Бөдьөкө уола төрөөбүтэ 390 сылыгар анаммыт улуустааҕы хамыыһыйатын салайааччыта, оройуоммут аҕа баһылыга Олег Иринеев буолла.

Хаҥаластар быйыл бу Саха сириттэн Россияыраахтааҕытыгар 350 сыл анараа өттүгэр  бастакы депутация састаабыгар Маһары Баһыакап тиийэн экэнэмиичэскэй сибээс олохтонуутун оҥкулун  уурбутунан  баһылыкпыт араас тэрээһиннэри ыытан кэлбиттэрин кылгастык билиһиннэрдэ.

Анал хамыыһыйа тэриллэн үлэлээбитэ

Ол курдук ааспыт сыл кулун тутарга Покровскайга улаханзональнай научнай-практическай кэмпириэнсийэ буолбута.Манна 54 чинчийэр үлэ киирбитэ. Онтон бу тэрээһини көрсө хомуурунньук бэлэмнэниллэн таҕыста.

Быйыл сайын Дьэр нэһилиэгэр үһүйээннэргэ киирбит  Тыгын сиэнигэр аналлаах ыһыах ыһыллыбыта. Аны ону кэрсө «Дьэр утума» түмсүү Маһарыга аналлаах бырайыагы оҥорон, саха бастакы кинээһин, кини чугас дьонун таҥаһа археологическай хаһыылартан булуллубут матырыйаалга олоҕуран сөргүтүллүбүтэ улахан сэҥээриини ылбыта, хаҥаластары түмпүтэ. Маһары олоҕун үөрэтиигэ, история матырыйаалларын түмүүгэ улахан үлэ барбыта. Онтон бу кинигэ таҕыста, эмиэ бар дьон, улуус дьаһалтатын, меценаттар көмөлөрүнэн.

История билимин дуоктара, Хаҥалас улууһун Бочуоттаахолохтооҕо РНА СС салаатын  ГЧИ үлэһитэ Андриан  Борисов кинигэ хайдах бэлэмнэниллэн тахсыбытын билиһиннэрдэ, улуус дьаһалтатыгар, Дьэр, Нөмүгү о.д.а. нэһилиэктэр олохтоохторугар, кэллиэгэлэригэр  Москва, Санкт-Петербург сылаарыстыбаннай архыыптарыгар үлэлииригэр кыах биэрбиттэригэр махтал тылларын тириэртэ, үгүс элбэх сонуну бу Хаҥалас чулуу кинээһин олоҕуттан, кини  Саха сирин  сайдыытыгар  сүдү кылаатын туһунан  кылгастык кэпсээтэ.

Киниэ сүрэхтэниитэ бэрт сэргэхтик ааста. Хас биирдии тыл этээччини, санаатын үллэстээччини астына иһиттибит. Элбэх киһи  үтүө киһини үйэтиигэ үлэлээбитэ көһүннэ.

Маһыра Баһыакап таҥаһын эр бэрдигэр кэтэрдэн көрдөрдүлэр

Бу туһунан биһиги улууспутугар ааспыт сылларга Софрон Сыраанабы, Михаил Носов хартыынатын дьонун танастарын «тилиннэрбит»  история билимин кандидата Светлана Петрова кэпсээтэ. Ити улахан миссияны толорууга кини хаһыылартан булуллубут  матырыйаалларынан чинчийии үлэтин ыыппыттарын, аҥардас урукку кэм таҥаһын, оннооҕор иис ньымаларын кытары үөрэппиттэрин, тириини таҥастаабыттарын о.д.а. эттэ. Кырдьык даҕаны бөрө тириититтэн тигиллибит, көхсүгэр сиэгэн тириититтэн хотойдоох саҕынньаҕы, бөрө тыһыттан бэлэпчини уонна үтүлүгү, кутуругуттан моойторугу, саха уустара оҥорбут үрүҥ көмүс бүлтэриктэринэн киэргэтиллибит тирии куру, сахалыы оһуордаах алтан уктаах, түөрт утаҕынан хатыллыбыт тирии кымньыыны о.д.а. тустарынан  сырдатта. Светлана Ивановна Хаҥалас уус дьахталларын хайҕаата,   Мария Белолюбская, Розалия Мордовская, Наталья Шепелева о.д.а. уран тарбахтардаах маастардарбытыгар сүгүрүйэрин биллэрдэ.

Археологтар тугу булбуттарай?

Үлэ научнай монография быһыытынан тахсыбытын бэлиэтиэ этим, «Оттиск» диэн Иркутскайга кинигэ кыһатыгар 500 экземплярынан. Учуонай киһи, биллэн турар,  булуллубат чахчыларга тирэҕирэн бэлэмнээтэ.

Ааспыт сайын Маһары хараллыбыт сиригэр Истээх Бырааҥҥа археологическай экспедиция үлэлээбитэ. Сүрдээх  киһи кэрэхсиир  артефактар булуллубуттарын туһунан РНА Саха сиринээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларыгаринститут научнай үлэһитэ Александра Прокопьева экраҥҥа хаартыскалары көрдөрүүлээх иһитиннэриитэ болҕомтону тарта. Учуонай өссө 1933 сыллаахха Маһары кистэнэ сытар сиригэр биллиилээх учуонай Гавриил Ксенофонтов хаһыылары ыыта сылдьыбытын, оччолорго булуллубут 19 матырыйаал билигин сорҕото эрэ баарын, Бөдьөкө уолун ииниттэн эбии кини чопчу манна харалла сыппытын бигэргэтэр булумньулар көстүбүттэрин, олор үөрэтиллэ сылдьалларын  кэпсээтэ. Балартан ордук сыаналаахтарынанМаһары тиистэрэ, сэдэх тимэхтэр, кур бляшкалара уо.д.а. буолалларын эттэ. Кини бу дьиҥнээх улахан сололоох киһи көмүллүүтэ буоларын иинигэр хоруоба икки  хопполооҕун, урукку үгэһинэн  биилээх тэриллэрэ токурутуллубуттарын о.д.а. дьон кэрэхсии иһиттэ, ыйытыылара  элбэх буолла.

Кыраайы үөрэтээччилэрбит көрүүлэрин билистибит

Кыраайы үөрэтээччи, Ой оскуолатын дириэктэрин научнай үлэҕэ солбуйааччыта Прокопий Ноговицын салгыы чинчийиилэри ыытыыга, оҕолору историяны билиигэ уһуйууга бэйэтин санаатын тириэртэ уонна  Андриан Борисовка  Хотой куорсунун бэлэх уунна, көмөтүн иһин махталын эттэ. Прокопий Романовичтаах Маһары туһунандокументальнай киинэ бэлэмнииллэрин мустубут дьон кэрэхсии иһиттэ. Кини аныгы оҕолор боппуруостара ардыгар соһуччу буоларын, бу Маһары ыраахтааҕыга барыыта оччолорго саха норуотугар улахан суолталаах эбитин, маннык дьоһун дьонноох буоламмыт саха омук эстибэккэ сайда турарын, ону ыччаттарбыт ытыктыы үөрэнэллэрин, историяны билиигэ  сыыһа өйдөбүллэринэн салайтарбаттарыгар бу Андриан Афанасьевич курдук учуонайдарбыт үлэлэрэ бигэ  тирэх буолалларын эттэ.

Соторутааҕыта тахсыбыт «Маһары» диэн кинигэ ааптарасуруйааччы Утум Захаров тэрээһиммитигэр кытынна, Бөдьөкө уола Маһары саха норуотугар суолтатын тириэртэ.Историяны үөрэтиигэ бу сылларга хотуулаахтык ылсыбыт Дьэр нэһилиэгин баһылыгар Егор Исаков учуонайдарга, кыраайы үөрэтээччилэргэ, Маһырыга аналлаах тэрээһиннэри ыытыыга көмөлөспүт дьоҥҥо, учуонайдарга махтанна. Егор Васильевич, кырдьык, уруккута бу эйгэттэн тэйиччи соҕус киһи, биллиилээх биир дойдулаахтарын, Уулаах Ааныгар олорон ааспыт дьоһун дьону үйэтитиигэ ылсыһан туран үлэлии сылдьара, олохтоохтору көҕүлүүрэ хайҕаллаах дьыала. Аныгы технологиялар көмөлөрүнэн бу чинчийиилэр түмүктэрэ бигэргэтилиннэҕинэ Бөдьөкө Уола Маһары чахчы баар буола сылдьыбыт тойон ууһун баһылыга  буолара биллэн хаҥаластарга эрэ буолбакка  Сахабыт өрөспүүбүлүкэтигэр суолтата өссө үрдүө этэ диэн биирдэ миэхэ этэн турардаах.

Бу тэрээһиҥҥэ элбэх киһи тыл эттэ, олор истэригэр Малдьаҕардартан кыраайы үөрэтээччилэр  Юлия, Галина Шадриналар, общественник Ермолай Скрябин, Үөрэхтээһин салаатыттан Виктория Васильева, бүтүн россиятааҕы НПК-ҕа кыттан кыайыылаах тахсыбыт оҕолор Анна Алексеева, Айхал Семенов о.д.а. Покровскай 3 №-дээх оскуолатын үөрэнээччитэ Уйгулаана Харлампьева хомуска дьүрүһүтэ оонньообута  хаҥаластарга саха тыына уһуктубутун туоһута буолла. Улууспут баһылыга Олег Иринеев, Дьэр нэһилиэгин баһылыга Егор Исаков учуонайдарбытыгар, кыраайы үөрэтээччилэрбитигэр, олохтоох маастардарбытыгар наҕараадалары туттардылар, историяны үөрэтиигэ кылааттарын киллэрэр дьоҥҥо махталларын эттилэр.

Россияҕа Саха сирэ холбонуутун бэлиэ күнүн көрсө соруктар турдулар

Хаҥаластар улахан ситиһиибитинэн өрөспүүбүлүкэтаһымыгар тахсыбыппыт буолар. Ол курдук 2026 сылга Маһары  кыттыылаах Россия ыраахтааҕытыгар Саха сириттэн бастакы депутация тиийбитэ 350 сылын көрсөргө СӨ бырабыыталыстыбатын таһымыгар улахан хамыыһыйа тэрилиннэ. Бу тэрээһиннэргэ хаҥаластар бэйэлэрин этиилэрин киллэрэр санаалаахтар. Ол курдук, Саха тыйаатырын сыанатыгар Маһарыга анаммыт спектаклы туруорары Маһары Россия регионнарын икки ардыларыгар экономическай сыһыаннар олохтонууларыгар тус кылаатын көрдөрөр уус-уран киинэни уһуларга, инникитин үйэтигэрпааматынньык оҥоһулларыгар олук буоллун диэн сыалтан археологическай хаһыыларга олоҕуран Маһары сэбэрэтин быһаарарга,  саха дьоһун бэрэстэбиитэлэ олорбут олоҕо, үлэтэ дойдубут сайдыытыгар киллэрбит өҥөтө, хаалларбыт суолун Россия таһымыгар таһаарарга кэмэ кэллэ диэн эттилэр. Бу соруктар туолларыгар хаҥаластар кэлэр көлүөнэлэрбит инникитин санаан туох кыалларынан кыттыһарбыт ирдэнэр.

Людмила Аммосова