Убаастабыллаах биир дойдулаахтарым, Хаҥалас улууһун ытык-мааны дьоно-сэргэтэ!
Тыл – бүтүн омук баайа, кэлэр кэскилэ. Олунньу 13 күнүгэр Сахабыт сиригэр Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнэ бэлиэтэнэр. Бу бырааһынньык олохтонуутугар биһиги тумус туттар киһибит, биир дойдулаахпыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президиэнэ Михаил Ефимович Николаев сүҥкэн кылааттаах. Кини 1996 сыллаахха Ыйаах таһааран олунньу 13 күнэ Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэриллибитэ.
Ийэ тылбыт – биһиги барыбыт баайбыт, күүспүт, чаҕылхай сулуспут. Хайа да омук төрөөбүт тылын билэр, таптыыр, харыстыыр кэнчээри ыччаттаах буоллаҕына, тыыннаах буолар, салгыы сайдар, барҕарар.
Маннык этэн туран, ааспыт 2023 сылга тыл сайдыытыгар уонна тылы харыстыырга анаммыт Хаҥалас улууһугар үлэ хаамыытын, туох-ханнык үлэ ыытыллыбытын туһунан билиһиннэриэм. Үлэни иилээн-саҕалаан, салайан ыытар улуус баһылыгын иһинэн Тыллар сайдыыларыгар уонна харыстаныыларыгар үлэни салайар Сүбэ. Бу улуус дьаһалтатын үлэтин биир сүрүн хайысхатынан буолар. Сүбэҕэ улуус дьаһалтатын салайааччыларыттан, нэһилиэктэр баһылыктарыттан, үөрэхтээһин, култуура салааларын үлэһит-тэриттэн, улуус общественниктарыттан түмүллэн үлэлиибит. Тылы сайыннарар хайысха үлэтигэр СӨ Бырабыыталстыбатынан ылыммыт уураахтарыгар олоҕурабыт. Римма Жиркова салайааччылаах СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениены кытта ыкса үлэ ыытыллар.
Ааспыт сыл кулун тутарыгар Римма Романовна Жиркова кыттыылаах улууска саха тылын, култууратын, историятын харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга туох үлэ ыытылларын билсэ Күөрдэмҥэ сылдьан, Сүбэ мунньаҕын ыыппыта. Мунньах быһаарыытынан улуус дьаһалтата, нэһилиэк баһылыктара, тэрилтэ салайааччылара кэккэ сорудахтары ылынан үлэлииллэр.
“Күөртээх күөрдэмнэр” диэн бырайыак грант ылары ситистэ
Ол курдук, улуус дьаһалтата СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениетын кытары бииргэ үлэлэһэммит, бүддьүөт тэрилтэлэрин ааттарын нууччалыыттан сахалыы сөптөөхтүк тылбаастатан тэрилтэлэринэн ыыппыппыт, манан үгүс тэрилтэ киириигэ ыйанар ыйынньыктарын көннөрөн туруордулар; улуус дьаһалтатын дьиэтин ыйынньыктара икки тылынан суруллан кабинеттар ааннарыгар ыйаннылар;
— Күөрдэм нэһилиэгин дьаһалтата, Дьөппөн общественнай түмсүүлэрэ, А.М. Сидорова аатынан “Ситим” Култуура киинэ, 25-с №-дээх “Туллукчаан” оҕо уһуйаана, 2-с Дьөппөн орто оскуолата, бибилэтиэкэтэ уонна Р.К. Захаров аатынан “Самыртай” түмэл биир хайысханан, тэҥҥэ тутуспутунан үлэлииллэрин Римма Жиркова биһирээбитэ. Инникитин саха тылын сайыннарыыга өссө күүскэ үлэлэһэллэригэр, бырайыак суруйалларыгар сорудахтаабыта. Онон, 2-с Дьөппөн нэһилиэгин тэрилтэлэрэ “Күөртээх күөрдэмнэр” диэн бырайыак суруйан “Саха Ѳрөспүүбүлүкэтигэр тыл харыстаныыта уонна сайдыыта” государственнай программаҕа кыттаннар 610 тыһыынчанан үбүлэннилэр.
Методическай пособие бэчээттэнэн тахсыа
Нэһилиэктэр бэйэлэрин сирдэрин, үрэхтэрин, күөллэрин ааттарын чопчулуулларыгар, сахалыы, нууччалыы таба суруллуутун көрөллөрүгэр уонна көннөрөллөрүгэр бары нэһилиэктэргэ бу үлэни ыытар анал хамыыһыйалар тэрилиннилэр. Онно олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр, саха, нууча тылын учууталлара, сиргэ уонна баайга-дуолга эппиэттээх дьаһалта үлэһиттэрэ үлэни ыыттылар.
Бу курдук, билигин, нэһилиэктэртэн киирбит матырыйааллар түмүллэн, сир-дойду, үрэхтэр, күөллэр географическай ааттарын сөптөөхтүк суруйарга сааһылааһын уонна докумуоҥҥа тиһии үлэтэ улуустааҕы бибилэтиэкэ ситиминэн бара турар.
Былырыын, бэс ыйыгар, СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн Тыл сүбэтин мунньаҕар кыттан турабын. Онно Хаҥалас улууһугар сир-дойду, үрэхтэр, күөллэр географическай ааттарын сааһылааһыҥҥа ыытар үлэбит холобуругар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар көмө методическай пособие оҥорорго сорудах бэриллибитэ. Сотору кэминэн бу методическай пособие бэчээттэнэн тахсыа диэн эрэллээхпит.
Тыл сүбэтин үлэтэ сайдар
Бүгүҥҥү судаарыстыбыннай политикаҕа олоҕуран улуус үөрэҕириитин тэрилтэлэрэ (уһуйааннар, оскуолалар) уонна култуура тэрилтэлэрэ тыл, улууска олорор норуоттар култууралара сайдарыгар, харыстанан хааларыгар үлэни ыыталлар. Сылын ахсын туһуламмыт тэрээһиннэр элбээн иһэллэрэ үөрдэр. Бу курдук, былырыын, Төрөөбүт тылбыт, сурук-бичик күнүгэр анаан, олунньу 13 күнүгэр, төлкөлөөх түһүлгэни үөрэх уонна култуура салаалара кыттыһан, уопсай сүбэнэн улуус салайааччыларын, нэһилиэк баһылыктарын, көхтөөх көрүүлээх дьону-сэргэни мунньан таһаарыылаах, аһаҕас кэпсэтии тэрийбиппит. Манна киирбит этиилэри Тыл сүбэтэ үлэ төрүөтүнэн ылынна. Аҥардас бу да тэрээһин биһиэхэ төрөөбүт сахабыт тыла харыстанарыгар хамсатар күүс буолла. Төлкөлөөх түһүлгэбит үлэтин түмүк докумуонугар элбэх этиилэр киирбиттэриттэн маннык сорудахтары толордубут:
— Быйылгы үлэ дьылыгар үктэнэргэ култуура салаатын чэрчитинэн судаарыстыбаннай тыллары сайыннарыыга уонна харыстааһыҥҥа үлэни өйүүр анал муниципальнай торум оҥоһуллан үбүлэннэ, үлэ барыла бигэргэннэ. Манна култуура эрэ хайысхатынан буолбакка, үөрэхтээһин хайысхатыттан тэрээһиннэр киирдилэр. Холобур, сылын ахсын ыытыллар Капиталина Скрябина “Ийэ тыл этигэн кэрэтэ” улуустааҕы бэстибээлэ, “Сахалыы тыыннаахтар, тыллаахтар, саха тылыгар сүгүрүйээччилэр этэр-тыынар түһүлгэлэрэ” улуустааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэтэ — ааптарскай бырайыактара үбүлэннилэр.
— Улуус дьаһалтатыгар сахалыы тылынан ыытыллыбыт мунньахтар түмүк докумуоннара саха тылынан тахсар буолуталаатылар, ыытыллар тэрээһиннэргэ сахалыы тылынан ыҥырыы суруктар суруллаллар.
— Суругунан сахалыы киирбит сайабылыанньаларга, суруктарга эппиэти сахалыы тылынан суруйабыт.
— Нэһилиэктэргэ сир-дойду, уулуссалар, тэрилтэлэр ааттарын сахалыы суруллалларыгар баһылыктарга сорудахтар бэриллибиттэрэ уонна ол булгуччу ирдэниллэр.
-Үөһэ этиллибитинэн, нэһилиэктэр бэйэлэрин сирдэрин, үрэхтэрин, күөллэрин ааттарын чопчулуулларыгар, сахалыы уонна нууччалыы таба суруллуутун көрөллөрүгэр уонна көннөрөллөрүгэр үлэ барар.
— Суолларга баар ыйынньыктар суруктарын көннөрүүгэ транспорт уонна суол Министерствотын кытта үлэ барар.
— Улууска ыытыллар официальнай тэрээһиннэр икки тылынан тэҥҥэ ыытыллаллар.
— “Хаҥалас” хаһыакка сылга түөртэ саха тылыгар анаммыт балаһа тахсарыгар сөбүлэҥ түһэристибит.
— Үөрэх кыһатыгар сахалыы тыыны киллэрэр туһуттан улуус баһылыгын аатыттан оҕо сахалыы суруйар дьоҕурун, толкуйун сайыннарар уонна өйүүр сыалтан улуус баһылыгын аатыттан бу 2024 сылга 250 тыһыынчалаах Грант олохтонно.
— Ийэ тыл харыстанарыгар уонна сайдарыгар үлэни ыытар төрөөбүт тыл уонна литература учууталларыгар, иитээччилэригэр, эбии үөрэхтээһин педагогтарыгар, култуура үлэһиттэригэр уонна общественниктарыгар улуус баһылыгын аатыттан оҕоҕо 35 тыһыынча, улахан киһиэхэ 50 тыһыынча солк. кээмэйдээх Анал бириэмийэлэр олохтоннулар.
— СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн Тыл сүбэтин саҥа састаабыгар киирдим. Кулун тутарга көһөрүллэ сылдьар Тыл сүбэтин мунньаҕа Ханалас улууһугар ыытыллара былааннанна.
Ааспыт ыйга, тохсунньу 31 күнүгэр, дойдубут президенэ Владимир Путин итэҕэллээх дьонун кытта көрсүһүүтүгэр “Россияҕа олорор омуктар тылларын, этно-култуурнай баайдарын харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга ситэтэ суох болҕомтону ууран үлэлиибит…”, — диэн бэлиэтээтэ, өрөспүүбүлүкэлэргэ киинэ, литература уонна тыллар сайдалларыгар болҕомтото ууруҥ диэн ыҥырда. Манан сиэттэрэн, биһиги өссө ордук тылбытыгар, уус-уран айымньыбытыгар болҕомто ууран, бу хайысхаҕа үлэбитин күүһүрдэрбитигэр төрүөт буолуо диэн эрэллээхпин.
Түмүкпэр, бары бииргэ түмсэн, төрөөбүт ийэ тылбытхарыстанарыгар, сайдарыгар, тупсарыгар күүспүтүн холбоон, биирсомоҕо буолан үлэлиэххэ диэн ыҥырабын!
«Хаҥалас улууһа» муниципальнай оройуон баһылыга Олег ИРИНЕЕВ.