УОЛ ОҔО – КЭСКИЛБИТ, ЭР КИҺИ – ЭРЭЛБИТ!

Бу курдук төбөлөөх Хаҥалас улууһун эр дьонугар анаммыт бэрт сэргэх тэрээһин буолан ааспытыгар быһаччы кыттыгастаах уонна кыттыыга сылдьан тыл эппиппин хаһыат нөҥүө дириҥэтэр уонна бу маннык тэрээһиннэр биһиги улууспутугар элбээн эрэллэрин киэҥ эйгэҕэ таһаарар баҕаттан, урут суруйбут итэҕэл, саха сылгыта, сахалыы ааттаныы туһунан суруйууларбын хаһыат ааҕааччыларын кытары үллэстэргэ сананным.

Ол курдук, бу тэрээһиҥҥэ, тылбын бастатан туран Хаҥалас улууһун Аҕа баһылыгар Олег Валерьевич Иринеевка, кини ааспыт сыл сааһыгар Аар Айыы итэҕэлин тула нэһилиэк бас-көс дьоно кыттыылаах тэрээһини тус бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыыппытыгар уонна буола турар эр дьону түмэр, уол оҕо иитиитигэр болҕомтону уурар, Аар Айыы итэҕэлин кытары быһаччы ситимнээх түмсүүнү эмиэ бэйэтэ көҕүлээн ыыта олороругар тус бэйэм уонна Аар Айыы итэҕэллээх Хаҥалас улууһун олохтоохторун ааттарыттан улахан махталбын тиэрдэртэн саҕалаатым!

Салҕыы, көрсүһүүгэ кэлбит кыттыылаахтарга эрэ буолбакка, бүтүн Хаҥалас улууһун салалтатыгар, олохтоохторугар, көрсүһүүгэ кэлэн олорор нэһилиэк аҕа баһылыктарыгар туһаайан, биһиги улууспут саха омугун киинэ түспүт ытык сирэ буоларын быһыытынан, бары улуусдьонун түмэр эрэ буолбакка, бүтүн саха омугу сомоҕолуур, урааҥхайдары уруулуур, түүрдэри түмэр Ыйтан ыйаахтаах, Күнтэн Уураахтаах улуус дьоно буоларбытын санаттым.

Оннук эбит буоллаҕына, бу эр дьону түмэр түмсүү сүрүн суолтата үөскээн тахсарга дылы буолар. Онно хоруйдуур буоллахпына, мин норуоту түмэр, бииргэ сомоҕолуур, араас хайысхалар баалларыттан икки сүрүн хайысханы, өссө 2000 сыллаахха, улуус хаһыатыгар «Тылла кыбытыым эрэ» диэн ааттаах улууһум эр дьонугар анаан ыҥырыы курдук суруйа сылдьыбыттаахпын санаттым.

Ол суруйуубар, биһиги оҕолорбут 100% аҕаларын ааттарын сүгэ сылдьалларыгар олоҕуран, үһүс үйэҕэ  үктэммит ыал аҕа быһылыга, саҥа төрөөбүт оҕолоргутун сахалыы ааттааҥ, оччотугар бу ыччаттаргыт аны 20-чэ сылынан эһиги сиэннэргитигэр сахалыы ааты иҥэрдэхтэринэ, ол дьон кэлин толору сахалыы ааттаналларыгар төрүөт буолуох этэ диэн ис хоһоонноох этэ.

Салҕыы, саханы саха дэппит, Саха Сирин курдук тымныы, тыйыс дойдуну баһылаан-көһүлээн дойду оҥостон олорорбутугар кыаҕы биэрбит, онно быһаччы өҥөлөөх, ытык мааны саха сылгытыгар, XXI үйэҕэ тиийбит саха эр дьоннорун ааттарыттан, киниэхэ махтанан, сүгүрүйэн туран өйдөбүнньүк, ол аата пааматынньык тутуоххайын диэн уруккуттан илдьэ сылдьар баҕа санаабын хатылаан эттим.

Дьиҥэр, саха сылгытын өйдөбүнньүгүн саха норуотун бүттүүнэтэ кыттыһан, ол аата үбүнэн өйөөн туруорарбытэбитэ буоллар, бу бүтүн Саха Сирин үрдүнэн, саха эр дьонун түмэр уонна сомоҕолуур улахан хамсаныы буолуохтаах этэ. Онтон сахабыт сылгытыгар өйдөбүнньүк баар буолуохтааҕын туһунан мин бэйэм кэммэр элбэхтик хаһыаттарга да суруйбутум, брошюра да таһааттарбытым, концепция да бэлэмнээбитим. Бэл Саха сирин икки президеннэригэр Вячеслав Штыровка уонна Михаил Николаевка, тус бэйэм санааларбын этэ сылдьыбыттаахпын ахтан аһардым.

Онно Вячеслав Анатольевичтан туох да харда суох эбит буоллаҕына, Михаил Ефимович бу санааны сэргээн, миигин уонна Саха Сирин биллэр скульпторын Эдуард Пахомовы бэйэтин үлэлиир хоһугар ыҥыран ылан, саха сылгытын өйдөбүнньүгүн эскиһин оҥорорбутугар сорудах биэрбитэ. Ол эскиһи Эдуард Пахомов оҥорбута эрээри, кэлин скульптор бу олохтон туораабытын кэннэ ол саҕалааһын уостан, тохтоон хаалбыта.

Онон, бу үтүө санааны биһиги Бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев, бэйэтин кэмигэр өйөөбүтүгэр уонна кини биир кинигэтигэр: «Киһиэхэ буолбатах буоллаҕына, Cаха сылгытыгар, кини дьоҥҥо сүҥкэн улахан өҥөтүн иһин, Саха сиригэр эрэ буолбакка, Чуумпу байҕал кытылыгар саха сылгытыгар өйдөбүнньүк хайаан да баар буолуохтаах» — диэн суруйан хаалларбытыгар олоҕуран, хаҥыл аттаах Хаҥалас эр дьоно, бүтүн Саха сирин үрдүнэн ыҥырыы ыытан, саха дьонун, эппитим курдук сылгыга чугас, кинини көрө-харайа, бүөбэйдии сылдьар эр дьону түмэр хамсаныыны бүтүн республикабыт үрдүнэн ыытарга, хаттаан этии киллэрэрэргэ тыл көтөхтүм.  

Ол кэннэ, саха эр дьонун биир сомоҕо оҥорор, биир санааҕа киллэрэр, биир эрэллээх суол баарын ыйдым. Ол, өссө биир чулуу убайбыт Владимир Кондаков, биһиэхэ, хаҥаластарга анаан: «Аар Айыы итэҕэлэ, бу бастатан туран хаҥаластар итэҕэллэрэ» диэн түмүккэ кэлбит кэс тылыгар олоҕуран, манна кэлэн олорор эр дьоҥҥо туһаайан, Владимир Алексеевич нөҥүө өбүгэлэрбититтэн кэлбит бэйэлээтэр-бэйэбит Аар Айыы итэҕэлбитин ылынан, кини тула сомоҕолоһон, бүтүн саха дьонугар холобур буолуоҕуҥ диэн ыҥырдым.

Манан муҥурдаммакка, аны өссө биир эр дьоҥҥо быһаччы сыһыаннааҕы эттим, ол биһиги хаһааҥҥы диэри, чулуу, хорсун-хоодуот, кырдьык туһугар олохторун толук уурбут убайдарбытын кэлиилэр кыыллыы сэймэктээн күн сириттэн күрэппит күннэрин өрөгөй былааҕа оҥостон, ол күнү өйдүү-саныы сылдьарбыт курдук, киин сирбитигэр иҥэрбит кутурҕаннаах уонна хараастыылаах ааппытыттан хаһан босхолонобутуй дуу, суох дуу? — диэн ыйытык туруордум.

Билэргит курдук, олоххо буолан ааспыты эргитэр буоллахха, биһиги өбүгэбит, Үрүҥ Айыы Ойууна, Эргис эһэбит, хаҥаластар көҥүлү уонна итэҕэли көмүскүүр бүтэһиктээхтик өрө турууларыгар кыттыбыт курдук кэпсэнэр. Ол кыргыһыыга кини өстөөх оҕуттан бааһыран, бу дойдуттан араҕаары сытан кэриэс тылы эппитэ уос номоҕо буолан бүгүҥҥү күҥҥэ дылы сылдьар. Ол курдук кини: «Хаҥаластар, мин уҥуохпун үстэ эргитэн харайаарыҥ. Үһүс эргитии кэннэ саха саргыта салаллыаҕа, дьоло-соргута туругуруоҕа. Аар Айыы итэҕэлэ дьоҥҥо дьиҥнээхтик эргиллиэҕэ, саханы салайар улуу киһи үөскүөҕэ, уһун сылларга салайыаҕа» — диэн эппит кэриэһэ туолбута дуо? Туолбатах буоллаҕына ону билигин толорор кыах биһиэхэ баар дуо? Манна бүгүн ким толору, сөптөөх хоруйу биэрэр кыахтааҕый? Оннук киһи көстүбэккэ дылы. Оччотугар тугу гынабытый, ким эрэ биһиги оннубутугар ону оҥорорун кэтэһэн олоробут дуо?

Манна мин санаам бу курдук. Сыл-хонук аастаҕын аайы, Эргис эппит кэриэс тыла умнууга хаалан сүтэн-симэлийэн хаалар кутталлаах. Биһиги билэрбитинэн өбүгэлэрбит кини этиитигэр суолта ууран уҥуоҕун иккитэ эргийбиттэрэ кэпсэнэр. Онтон үсүһэ кыаллыбыта кыаллыбатаҕа биллибэт буолан «үһү» эрэ диэн тылынан муҥурданабыт.

Оччотугар, аныгы XXI үйэ сахалара, аныгылыы хамсанан, атыннык эттэххэ Эргис аатын улууспут киинигэр эргитэн, кини аатынан ааттаатахпытына, бу эмиэ туһугар эргитии сиэригэр-туомугар киирсиэн сөп буолуон курдук көрөбүн. Баҕар алҕаһыырым буолуо? Ол эрээри тугу да гыммакка олоруохтааҕар, ытык кырдьаҕас өбүгэбит, Эргис эһэбит этиитигэр суолта уонна болҕомто ууран тугу эрэ тобула сатаабыт ордук буолуон сөп этэ диэн этиилээхпин. Бу хайысхаҕа Аар Айыы итэҕэлин сөргүтэ сылдьар дьон хайа-сах үлэлэлэһэ сылдьаллар. Онон Хаҥалас улууһун олохтоохторугар биир үтүө күн Эргис аатын эргитии туһунан ыйытык турдаҕына, эр хоһуун, хаҥыл аттаах халыҥ аймах хаҥаластар ону 100% өйүүргүтүгэр ыҥырыам этэ.  

Бу үөһээ эппит кэккэ этиилэрбин түмүктээн этэр буоллахпына, ити этиилэри олоххо киллэрэр кыахтаах дьон, бу эмиэ эр дьоннор буолаллар, ол эбэтэр:

1. Толору сахалыы ааты эр киһи ылыннаҕына эрэ, сахалар киһи буолан килбэйиэхпит, омук буолан  сандаарыахпыт, инники кэскиллэниэхпит;
2. «Саха сылгытыгар өйбүнньүк хайаан да баар буолуохтаах» — диэн, биһиги Бастакы Президиэммит М.Е. Николаев эппитин сорук оҥостон олоххо киллэрэр эмиэ эр дьон буолаллар. Ону салайар бас-көс киһинэн, сылгы куттаах Аҕа баһылыкпыт Олег Валерьевич, киниэрэ өйдөөн, өйөөн сорук курдук ылыннаҕына эрэ саха сылгытыгар өйдөбүнньүк Саха сиригэр баар буолуох курдук;
3. Аар Айыы итэҕэлин дьиэ кэргэн Аҕа баһылыга ылыннаҕына эрэ, кини кэргэнэ, оҕолоро ити итэҕэли билиниэхтэрэ уонна ылыныахтара;
4. Эргис эһэбит аата улууспут киинигэр тоҕо эргиллиэхтээҕин, эр дьон ааспыты синийэн үөрэтэн, ол билиилэрин чугас дьонноругар, кэргэннэригэр, оҕолоругар, сиэннэригэр саас-сааһынан өйдөтөн кэпсээтэҕинэ, ону кэмигэр биир киһи курдук бука бары өйөөтөхпүтүнэ эрэ бу олоххо киириэҕэ, ол кэннэ сайдыы барыаҕа.  

Бүтэһикпэр, Хаҥалас улууһун эр дьонугар анаан этиэм этэ, ол-бу араас бэйэни эрэ арбаныыга, күүһү-уоҕу холонууга, бэрт былдьаһыыга, суолтата суох көрү-нары сырсыыга аралдьыйбакка, сыраны да, үбү да бараабакка, үйэлээх үлэни эрэ өрө тутан,  бу курдук, ыччаттарбытын иитиигэ, сахалыы ааттаах саха омуга баар буоларын туһугар сүрүн болҕомтону ууран, төрөөбүт нэһилиэкпит, улууспут, бүтүн Сахабыт сирэ чэчирии сайдарын туһугар үлэни ыытан, аһыныгас санаалаах Айыы аймаҕа, көмүскэс санаалаах Күн киһитэ, Аар Айыы итэҕэллээх, хаҥыл аттаах, халыҥ аймах хаҥаластар буолан бүтүн саха сирин үрдүнэн үтүө холобур буолуоҕуҥ диэн ыҥырыы тыллаах, ааспыт тэрээһиҥҥэ тылбын түмүктээбиппин Хаҥалаһым дьонугар хаһыат нөҥүө хаттаан тиэрдэбин!

Аар Айыы итэҕэллээх Александр ХАРИТОНОВ.