Дьөһөгөй оҕотугар махтал, таптал бэлиэтин тымтык да саҕаны Ийэ сиргэ туруорбуппут суох курдук ээ, доҕоттоор. Дьөһөгөй оҕотугар, саха атыгар! Күн бүгүнүгэр Россия эбэ хотун киэҥ киэлитигэр, улуу уораҕайыгар сылгы барахсаны, муҥутуур элбэҕин сырыырҕаппыт, тэниппит-ууһааппыт, көрбүт-харайбыт омук биһиги баарбыт, сахалар, диирбитин кистээбэппит, дорҕоонноохтук этэбит, саҥарабыт. Ол сөп. Сахабыт сирэ киэҥэ-куоҥа, дэлэй мэччирэҥэ, улууканнаах хочолоро, сыһыылара, сылгы хорҕойор бэртээхэй түбэлэрэ, тумуллара, халыҥ систэрэ барытын айылҕа анаан оҥорбута көстөн турар эбээт. Сылгылаах-ынахтаах буоламмыт, сахалар диэтэх дьон, күн бүгүнүгэр диэри «сири бааһырда» сырыттахпыт…
Сэбиэскэй кавалерия чаҕылхай суолу хаалларбыта
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Саха сириттэн 40-60 тыһыынча ахсааннаах Дьөһөгөй оҕото Арҕаа фроҥҥа тиийэн, улуу кыргыһыыларга кыттыбыта диэн буолар. Биһиэнэ буолан баран мэлдьи итэҕэстээх-быһаҕастаах. Бу үлүгэрдээх үтүмэн сылгыны хаһан, хайдах Иркутскайга. Читаҕа, Улан-Удэҕэ баар сылгы деполарыгар илдьибиттэрин биир эмэ киһи билэрэ эбэтэр суруйбута баара дуу? Үөһээттэн саба тарыйан сабаҕалааһын эрэ баар. Бу тутах быһыы! Кыттыбыта диэн тыл дэгэтигэр эбэтэр тылга тииһэн эппэппин. Ат бойобуой единицаҕа киирэр сэрии кыттыылааҕынан буолар. Сэрии кэмигэр аты уоран сиэбит киһи сууттанар бэрээдэгэ баара.
Монголияттан сэриигэ мөлүйүөн кэриҥэ аты аҕалбыттара биллэр.
Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыгар сэбиэскэй кавалерия чаҕылхай суолу хаалларбыта. 1945 с. Кыайыы парадын икки кавалерист баһылаан-көһүлээн салайбыттара:маршал К.К. Рокоссовскай параады хамаандалаабыта, маршал Г.К. Жуков параады туппута.
Бу икки сүдү улахан полководецтар хара өлүөхтэригэр диэри бэйэлэрин кавалеристарынан ааҕыналлара. 1941 с. Москва иһин кыргыһыыга 15 кавалерийскай дивизия имири эстиэхтэригэр диэри турууласпыта. Ростовтааҕы операцияҕа – 13, Сталинградка – 8, Венгрияҕа – 9, Германия сиригэр уонна Берлин иһин кыргыһыыга 6 кавалерийскай дивизия сэриилэспиттэрэ (Информационнай сборник кавалерии, №5, Москва, 1948, с. 3). Уһулуччу хорсун үтүөлэрин иһин кавалерийскай байыаннай чаастар бука барылара гвардия үрдүк аатын сүкпүттэрэ. Кавалеристары бары фроннарга конногвардеецтар диэн ытыктаан ааттыыллара. Өлөр өлүүнү бүрүммүт, кыа-хаан олбохтоох, кыргыллар дьылҕалаах, бойобуой рейдэ эҥээрдээх, кэрэгэй ыйаахтаах, кылгас олохтоох кавалеристары, мэлдьи өрө туталлара, алҕастарын алы гыналлара, сымнаһыардык сыһыаннаһаллара. Саха сириттэн 1941 с. бастакы хомуурга мобилизацияҕа 1906-1918 төрүөх дьону ылбыттара. 23-35 саастаах дьэлтэйэр дьэттэригэр сылдьар уоланнар уот кутааҕа киирэн былдьаммыттара. Сахалартан элбэх киһи Москва аннынааҕы кыргыһыыга 2-с кавалерийскай куорпус кэккэтигэр сэриилэспитэ. Куорпус командира генерал-майор Белов Павел Алексеевич (1897-1962) – сахалар мөлтөх сэрииһиттэр, нууччалыы билбэт буолан хамаанданы истибэттэр, сөптөөхтүк толорботтор, онон сахалары кавалерияҕа чугаһатымаҥ, ылымаҥ диэн докладной түһэрэн саханы кавалерийскай чаастарга ыыппат буолбуттар. Билиҥҥи кэм булгунньаҕыттан көрөн эттэххэ, саханы быыһаабыт докладнойу суруйбут эбит биллиилээх кавалерист генерал-полковник Белов П.А., Сэбиэскэй Сойуус Геройа. 62-с Аармыйа командующайа.
Аҕам сэриилэспит дивизиятыгар
Мин аҕам сэриилэспит дивизиятын командира Белов Григорий Андреевич (1901-1994) гвардия генерал-лейтенана — башкирдар бааллар былыр-былыргыттан сэрииһит омуктар диэн эппитин эт кулгаахпынан 1985 с. Москва куоракка 7-с кав. куорпус бэтэрээннэрин көрсүһүүлэригэр уонна бэйэтин кыбартыыратыгар истэн турабын. Г.А. Беловка биир күн толору сылдьан ыалдьыттаабыппыт. Аҕам оҕонньор Скрябин Еремей Михайлович (1918-1989) уоттаах сэриигэ бастакы хомуурга хабыллан, сэриини Берлин куоракка түмүктээбитэ. Кыһыл Сулус уордьаны 1943 сыл алтынньытыгар Днепр туорааһыҥҥа хорсун быһыытын иһин, оччолорго комдив полковник Белов Г.А. илиититтэн туппута. Наҕараада кэмчи кэмигэр уонна тута сөрөөн кыргыс хонуутугар уордьанынан наҕараадаланыы сэдэх көстүү этэ. Кэлин биллибитинэн Белов Г.А. командирдаах 16-с гвар. кав. дивизия Днепри биир бастакынан туораабытын иһин 1944 с. тохсунньу ыйыгар дивизия 55 (!)сэрииһиттэригэр Сэбиэскэй Сойуус Геройун аатын иҥэрбиттэрэ. Бу албан аатырбыт 112-с Башкирскай добровольческай кавалерийскай дивизия 60-с полкатын разведчиктарын взводун старшината көмүстээх Алдантан сэриигэ барбыт Папышев Иван Петровичтыын (1914-1999) кавалеристар көрсүһүүлэригэр Москваҕа билсибиппит. Папышев И.П. тыыннааҕар номоххо киирбит легенда киһи. Сэбиэскэй Сойуус Геройа, Кыайыы знамятын аан бастакы знаменосеһа, күөрэччи көтөҕөөччүтэ этэ, Берлинтэн аҕалбыттарын үөрүүлээх көрсүһүүгэ. Ньиэмэс генералын билиэн тутан аҕаланнар Папышевтаах сэрии кэмигэр улаханнык аатыра сылдьыбыттара. И.П. Папышев разведчиктарын взвода сэрии устата 76 өстөөҕү билиэн тутан аҕалбыта.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии историятыгар соҕотох кавалеристар добровольческай дивизиялара Башкирия салалтатын мэктиэлээһининэн 1941 с. сэтинньи 13 күнүгэр тэриллибитэ. 112-с Башкирскай добровольческай кавалерийскай дивизия диэн аатынан историяҕа киирбитэ. Командирынан башкир норуотун номоҕор киирбит М.М. Шаймуратов анаммыта. Дивизия кэккэтигэр башкир омук бырыһыана – 84% буолбута, дивизияны атыттан саҕалаан эбиэс бурдугар, ыҥыырыгар тиийэ хааччыйыыны Башкирскай АССР толорбута. Дивизия 1942 сыл ыам ыйыгар 8-с кавалерийскай куорпус кэккэтигэр киллэриллэн Брянскай фроҥҥа Елец куораты көмүскээбитэ. Ол кэнниттэн 8-с кав. куорпус Донбасска Еланская станцияҕа тиийэн 1942 с. сэтинньи 19 күнүгэр Сталинградтааҕы кыргыһыыга уонна тута сөрөөн өстөөх тыылыгар рейдэҕэ киллэриллибитэ.
Донбасс иһин кыргыһыыга
«В течение 25 ноября 1942 г. противник сделал не менее восьмисот самолето-вылетов, не давая возможности кавалеристам подняться. За один только день из строя выбыло 4 командира полка, начальник штаба дивизии, 12 командиров эскадронов, свыше 500 человек личного состава и до 1500 коней» — диэн суруйбута генерал Г.А. Белов («Путь мужества и славы». Уфа. 1978 с. стр. 58). Дьэ бу баар сэрии дьиҥ сирэйэ. 1500 ахсааннаах Дьөһөгөй оҕото имири эстиитэ, кырыктаахтык кыргыллыбыта.
Донбасс иһин кыргыһыы 1943 сыл тохсунньу 29 күнүгэр саҕаламмыта. 8-с кав. куорпус Ворошиловград туһаайыытынан кимэн киирэн, Коммунарск уонна Дебальцево куораттары босхолуур бирикээһинэн бойобуой рейдэҕэ киирбитэ. 1943 сыл олунньу 14 күнүгэр Сэбиэскэй аармыйа буойуннара Донбасс киинин Ворошиловграды (билигин Луганскайы) босхолообуттара. Бу күн өстөөх тыылыгар кыргыһа сылдьар 8-с кав. куорпуһу 7-с гвардия кав. куорпуһа диэн уларытан ааттыыр туһунан Оборона комиссариатын уурааҕа тахсыбыта. Куорпус үс дивизията:21-с кав.див., 55-с кав.див. уонна 112-с Башкирскай добровольческай кавалерийскай дивизия туһааннааҕынан 14-с, 15-с уонна 16-с гвар. кав. дивизия диэн ааттанар буолбуттара. 16-с гвар. кав. дивизияҕа эбэтэр бастакы аатынан 112-с Башкирскай добровольческай кавалерийскай дивизияҕа, Саха сириттэн Сэбиэскэй Сойуус Геройа И.П. Папышев уонна Е.М. Скрябин сэриилэспиттэрэ биллэр. Ис дьиҥин этэр буоллахха, 8 кав. куорпус үс дивизията ыарахан тыыннаммыт хааннаах, сэбиэскэй кавалерия историятыгар «Дебальцевский рейд по тылам врага» диэн аатынан үйэ-саас тухары киирбитэ. Донбасс олохтоохторо хорсун кавалеристары үйэлэргэ умнубаттар. Ийэ дойду икки чулуу уолаттарын – 14-с гв. кав. дивизия командира гв. генерал-майор Н.П. Якунин уонна 16-с гв. кав. дивизия командира гв. генерал-майор Шаймуратов сырдык ааттара иитиллэн тахсыбыт Фрунзе аатынан байыаннай академия вестибюлигар мрамор колоннаҕа кыһыл көмүһүнэн суруллубута.
Албан ааттара умнуллубат
Россия президенэ В.В. Путин 2020 с. кулун тутар 30 күнүгэр анал ыйааҕынан аатырбыт 112-с Башкирскай добровольческай дивизия (кэлин 16-с гв. Черниговскай түөрт уордьаннаах кав. дивизия) командирыгар Шаймуратов Миннигали Мингазовичка өлбүтүн кэннэ Россия Геройун үрдүк аатын иҥэрбитэ. Аны туран башкирдар М.М. Шаймуратов аатынан уордьан олохтоотулар уонна 103 саастаах кавалеристка Ногаевка туттардылар. Албан ааттаах кавалерийскай дивизия сэрииһитэ Сэбиэскэй Сойуус Геройа Папышев Иван Петрович барельеба – тимиртэн кутуллубут мэтириэтэ киин куораппыт Кыайыы болуоссатыгар дьоһуннук ыйанан турар. 7-с гвардейскай Брандербургскай кавалерийскай куорпус састаабыгар киирэр 14-с, 15-с, 16-с гв. кав. дивизияларга, үһүөннэригэр, Саха сириттэн ыҥырыллыбыт дьоннор сэриилэспиттэр эбит. Бу дьонтон мин билэрбинэн, улахан байыаннай чыынынан-дуоһунаһынан 14-с гв. кав. дивизия 54-с гв. кав. полкатын командирын политчааска солбуйааччыта капитан С.Н. Васильев биир бастыҥнарынан буолар.
Семен Николаевич барахсан саха санаан көрбөтөх улахан дуоһунастарыгар үлэлээбит киһи буоллаҕа. Ол курдук улуу Алексей Маресьевтыын, тоҕус Ленин уордьаннаах икки төгүллээх Сэбиэскэй Сойуус Геройунаан П.И. Батовтыын биир остуолга олорон мунньахтаабыт киһи этэ. Сэрии бэтэрээннэрин сэбиэскэй кэмитиэтэ (СКВВ) диэн общественнай тэрилтэҕэ чулууттан чулуу фронтовиктар мустан үлэлээбиттэрэ. Бэрэссэдээтэл уордьан толору кавалера, аармыйа генерала П.И. Батов, – «Где гвардия, где кавалерия, где Васильев?» диэн Семен Николаевиһы ыҥыран ылан бэйэтин кэннигэр туруоран хаартыскаҕа түспүттэрэ кинигэҕэ киирэн турар (Саха киэн туттар дьоно.Семен Николаевич Васильев). Аны туран С.Н. Васильев байыаһа 14-с гв. кав. дивизиятын, 54-с гв. кав. полкатын разведчиктарын взводун командира Г.А. Ерохин, албан аатырбыт 7-с гв. Брандербургскай гв. кав. куорпуска аан бастакынан Албан аат уордьан толору кавалерынан буолбута. Георгий Алексеевич сэриигэ Дьокуускай куораттан, өрүс пуордуттан ыҥырыллыбыта.
Г.А. Ерохин боруонсаттан кутуллубут барельеба Дьокуускайга Кыайыы болуоссатыгар турар. Икки кавалерист, икки старшина, икки фронтовой разведчиктар И.П. Папышев уонна Г.А. Ерохин үтүө ааттара үйэлэргэ ааттаныаҕа. Икки саха кавалеристарын тустарынан икки кинигэни суруйбутум бэчээттэммиттэрэ. Аҕам Скрябин Е.М. туһунан – «Ахсым аты ыҥыырдаан» диэн кинигэбин эдьиийдээх күтүөтүм Светлана Еремеевна уонна Иван Иванович Гороховтар үбүлээн күн сирин көрдөрбүттэрэ.«Саха киэн туттар дьоно» диэн сериянан тахсар Семен Николаевич Васильев туһунан кинигэни Хаптаҕай нэһилиэгин олохтооҕо С.Н. Васильев сиэн балтынаан М.М. Слободчиковалыын 2021 с. хомуйан суруйан бэлэмнээбиппитин нэһилиэк дьаһалтатын баһылыга Е.Р. Гаврильева быһаччы көмөлөһөн таһааттарбыта. «Клуб революционной, боевой и трудовой славы» диэн дьэ-дьиҥ чахчы өрөспүүбүлүкэ биллиилээх революционердарын, гражданскай уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии актыыбынай кыттыылаахтарын уонна Социалистическай Үлэ геройдарын, Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын түмэр тэрилтэни 5 уордьаннаах фронтовик С.Н. Васильев олоҕун тиһэх күннэригэр диэри салайан үлэлэппитэ.
Хаҥаластан бааллара
7-с гв. Бранденбургскай үс уордьаннаах кавалерийскай куорпус дивизияларыгар арҕам-тарҕам сылдьан саха дьоно сэриилэспиттэр эбит. Ол курдук, Хаҥалас Булгунньахтааҕыттан С.Н. Слепцов, Макар Николаевич Николаев (1913-1978), Быйаагы эбэҥкитэ, уонна Георгий Васильевич Саввин 1924 с.т. II-с Тыыллыма киһитэ эбилиннилэр. Г.А. Кашин диэн Саха сиринээҕи 7-с Бранденбургскай кавалерийскай куорпус бэтэрээннэрин бөлөҕүн салайан үлэлэппит бэртээхэй 1924 с.т. киһи баара. Москваны кавалеристары кытта сибээһи кини тутара. Аан дойдуну фашизмтан быыһаабыт, өбүгэ дьоммут улуу ытык иэстэрин толорон бардахтара.
Саха атыгар өйдөбүнньүк туруоруохха
Дьөһөгөй оҕотугар – уоттаах сэрии кырыктаах кыргыһыыларын сирэй кыттыылааҕар, кыа-хаан олбохтоох, өлүүлээх-сүтүүлээх, сындалҕаннаах сырыылаах, кавалеристар өстөөҕү сууһарар албан аатырбыт рейдэлэрин быһаччы көмөлөһөөччүтүгэр, Европа аҥаарын босхолоспут, Берлин куорат таас мостовойдарынан дьоруолуу хаампыт саха атыгар, киин куораппытыгар Дьокуускайга өйдөбүнньүк турар кыахтаах дуо? Ортотунан ыллахха, 50 тыһыынча ахсааннаах Дьөһөгөй оҕотун үрүҥ тыына биир өйдөбүнньүк бэлиэни толуйарыгар Саха сиригэр саарбахтааһын суох буолуохтаах!!!
Ермолай Скрябин, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Хаҥалас улууһа.