Хаҥалас Сиинэ нэһилиэгин туһунан кинигэни билиһиннэриини Покровскайга улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ аҕыйах хонуктааҕыта манна тэриллибит кыраайы үөрэтээччилэр кулууптара тэрийэн ыытта. Бу «Синск. Хангаласский улус» кинигэ тахсыытын кыһын Сиинэҕэ, сааһыары Дьокуускайга биир дойдулаахтары, историяны кэрэхсээччилэри түмэн билиһиннэрэн тураллар.
Олорго олус элбэх киһи кыттыылаах, ырыалаах-тойуктаах, үҥкүүлээх-битиилээх умнуллубат түгэннэри бэлэхтээн ааспыттара. Бу сырыыга Покровскайга дириҥ ырытыылаах, кэскиллээх санаа атастаһыылаах истиҥ кэпсэтии буолла. Кинигэни Сиинэттэн силистээх-мутуктаах Юлия Дьячкова эдьиийэ Галина Шадрина, нэһилиэк кыраайы үөрэтээччилэрин матырыйаалларыгар тирэнэн, бэркэ дьаныһан туран түмэн, чочуйан таһаарбыта улаханнык сыаналанна.
Түҥ былыргыттан тирэнэн
Сиинэ нэһилиэгин аныгы олоҕор урут дьон олоро сылдьыбыт, билигин симэлийбит дэриэбинэлэри, дойду аата-суола топонимикатыгар, гидронимыгар тиийэ ырытыллан бэлэмнэниллэн тахсыбыт историятыгар сыһыаннаах үгүс докумуоннарга олоҕурбут матырыйааллар түмүллүбүттэрэ олус бэрт. Инники өттүгэр нэһилиэктэр историяларыгар ситэ болҕомтоҕо ылыллыбатах түгэннэр киллэриллибиттэрэ кэрэхсэбиллээх. Кинигэ үгэс быһыытынан Сиинэ олохтоох дьаһалтатын баһылыга Айдан Леверьев киирии тылынан арыллар. Нэһилиэк летопиһа 1631 сылтан саҕаланан, архыып докумуоннарынан бигэргэтэн аныгы кэмҥэ тиийэ сырдатыллар. Онтон ити бэрээдэгинэн историята ааҕааччыга тириэрдиллэр. Дьэ бу түһүмэххэ Юлия Ефимовна эдьиийэ Галина Шадрина дойду киин архыыптарыгар сылдьан түммүт матырыйааллара түмүллэллэр, үһүйээннэр, номохтор болҕомтону тардаллар – дьаһаах хомунуута, II Камчаткатааҕы научнай экспедиция, Россия, омук сирдэрин биллиилээх айынньыттарын бэлиэтээһиннэрэ, дьаам олохсуйбута, онтон сэриилэр, колхоз, совхоз кэмэ о.д.а.
Мин сэргии көрбүтүм, аахпытым диэн – ревизскэй сказ, дьаһаах хомунуутугар испииһэктэр, биэрэпис. Дьон мантан төрдүн-ууһун билиэн, төрүччүтүн оҥорорго сирдэтиниэн, тирэниэн син. Ыстатыйаларга хаартыскалар, сигэ ыйыылара киирбитэ көмө буолуон сөп.
Биһирэм кыттыылаахтарын этиилэриттэн
Павел Харитонов-Ойуку кинигэни үрдүктүк сыналаата, суруйуулар докумуоҥҥа олоҕурууларынан кырдьыктааҕар ким даҕаны мэлдьэспэт. Шадриналар бу иннинэ кинигэлэрин «Предтечаны», «Агдаакыны» аҕынна. Галина Ефимовна «Хаҥалас» историко-краеведческай атлаһыттан саҕалаан Хаҥалас историятын үөрэтиигэ саҥа сүүрээн киирбитин – көмүстээх үрүйэҕэ түбэспиккэ холоото, өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталааҕын бэлиэтээтэ. Биһиги киһибит Ылдьаа Саадарын биэстэ Россия ыраахтааҕытыгар дойдутун олоҕун кэскилин туһугар түмүктээхтик сылдьыталаан кэлбитэ суолтата олус улахан.
Ермолай Скрябин Шадриналар төрүт дьон төрүөхтэрэ буолан хотуулаахтык үлэлииллэрин сөҕө бэлиэтээтэ, Сэһэн Ардьакыап туһунан айах кэпсээнэ, онтон чинчийээччилэр Ылдьаа Саадырыммытыгар баайсар кыахтара суох – барыта докумуоннарынан бигэргэтиллэр диэтэ, дьокутаат Александр Жирков өйөбүлүгэр махтанна.
Сиинэ оскуолатын дириэктэринэн өр сылларга үлэлээбит үтүөлээх педагог, ытык киһибит Николай Семенов нэһилиэк историятын хомуйууга биир дойдулаахтарын сыраларын бэлиэтээн аһарда уонна кинигэлэр тахсаллара үчүгэйин, аны ону ааҕар ыччаттар бааллар дуо диэн дьиксиннэрин быктарда уонна бу хайысхаҕа оҕолору кытары үлэлиир ирдэнэрин эттэ.
Кыраайы үөрэтээччи Раиса Федорова нэһилиэктэр историялара, төрүччүлэри оҥоруу билиибитин хаҥатарын, балартан сиэттэрэн бүтүн Сахабыт сиригэр саҥаттан саҥа чахчылар саҕыллан иһэллэрин фактартан сиэттэрэн кэпсээтэ – Өймөкөөҥҥө нөмүгүлэри, Мытаахха, Алдаҥҥа тиийэ үлэ салалларын ахтан аһарда.
«Өбүгэлэрбит көмөлөһөр курдуктара»
диэтэ Галина Шадрина, үтүө тылларга махтанан туран, архыыптарга үлэлиир былдьаһыктаах күннэригэр ирдэһэр докумуоннара тыһыынчанан матырыйаалларга көстөр түгэннэрин ахтан, ыйан-кэрдэн биэрэр курдуктарын санаан. Оннооҕор «Үс Тиит» общественнай тэрилтэни тэрийэн саҥа историяны хасыһан эрдэҕинэ дьиксиннэрэр этиилэр баалларын ахтыбыта баара – сэттээх-сэмэлээх буолаарай диэн эппиттэрин санаан. Галина Ефимовна туспа айылҕалаах киһи буолан ордуспута дуу дии саныыбын мин. Тоҕо диэтэххинэ, аҕата Ефим Степанович эмиэ баардаах киһи этэ буоллаҕа буолуо, биһиги аҕабыт астманан ыалдьан эрэйдэнэрин аһына көрөн (54-гэр олохтон барбыта) эмтээн көрөбүн дуо дии сылдьыбыттааҕын коммунист буолан бэркиһээн аккаастаммыттарын кэлин ийэм Агния Львовна кэмсинэ ахтан аһарбыттаах. Онтон бу ураты дьоҕур кыыһыгар бэриллибитэ буолуо, историяны хасыһыыга даҕаны көмөлөспүтэ буолуо дии саныыбын, билигин. Уонна кэмэ кэллэҕэ.
Галина, Юлия Ефимовналар элбэх саҥаны кэпсээтилэр, араас сир ааттарыттан саҕыллыбыт чахчылары, Иркутскай күбүөринэтин тойотторо Ылдьаа Саадырын кинилэри нөҥүөлээн быһа ыраахтааҕыларга баран сылдьарын о.д.а. Оннооҕор Сиинэ таҥаратын дьиэтин тутууга ыраахтааҕыттан (тааһынан буолбакка, маһынан тутууга) быһа көҥүллээһин дьаһалын ылбытын да санаан көрүҥ! Ити таҥара дьиэтин туһунан кэпсээтэххэ, бүгүн бүппэппит… Мин бүтэһик тутуу көтүрүллүбүтүн отой сөбүлээбэппин, хайдахтаах курдук бөҕө-таҕа дьиэ этэй! Аньыыргыыбын. Ити тумустан элбэх өбүгэ дьоммут мэҥэ таастара Сиинэ үрэҕэр төкүнүтүллүбүтүн… Дьэ бу сэттээх-сэмэлээх буолара сэрэйиллэр эрэ.
Кинигэ биһирэмигэр кэлбит дьон Лариса Константинова, Татьяна Петрова, Маргарита Семенова о.д.а. үгүс дьоһуннааҕы эттилэр.
Дьэ, бу этиилэр олоххо киирэллэрин туһугар Шадриналар бэлиэтээбиттэрин курдук, историктары үөрэтэн таһаарыахха наада диэтилэр, ыччакка тириэрдэргэ, кимтэн кииннээхпитин быһаарарга диэн буолла. Бу үлэҕэ кыргыттарбыт бэйэлэрэ үтүө холобуру көрдөрөллөрүн билэбин. Юлия Ефимовна быйыл саас хас даҕаны оскуолаҕа сылдьан оҕолорго история уруоктарын ыытта. Онно анаан өссө тэттик Илья Шадрин кадетскай оскуолаҕа үөрэттэрэри ситиспит уолун туһунан киинэ оҥорон көрдөрө сылдьыбытын (биһирэмҥэ көрөн аһардыбыт). Оҕолор ону олус сэргээбиттэрин билэбин. Маннык ньымалар аныгы оҕолорго олус тиийимтиэлэрин педагогтар, сиэннэрдээх дьон быһыытынан итэҕэйэн эрдэхтэрэ.
Ытык дьон сыдьааннара баҕа санаалара улахан. Онно доруобуйа наада уонна бары өттүнэн өйөбүл. Юлия Ефимовналаах бырайыактара олоххо киирэригэр саатар үөрэх салалтата утары баран тырааныспарынан кэмигэр хааччыйара буоллар – быйыл саас дьоммут соҕурууҥҥу нэһилиэктэргэ ити кыһалҕаттан кыайан тиийбэтэхтэрин көрө-билэ сылдьан аһаҕастык этэбин. Дьиҥинэн, энтузиастары өйүөххэ баара, билигин биир-биэс харчы эрэйбэккэ уопсай дьыала туһугар бэйэни харыстаммакка сүүрэр-көтөр киһини мээнэ тымтыктанан да булбаккын.
«Эрэн, олох дьиктитигэр, төлкөҥ үтүө илдьитигэр»
диэтэ кинигэбит биһирэмин түмүктүүргэ ыытааччы Валентина Колесова, бибилэтиэкэбит үлэһитэ, Юлия Дьячковаҕа алгыс тылын этиитигэр. «Туһааннаах суолгуттан туораама, өрүү талас. Тохтообокко. Саҕалаабытыҥ түмүктээх, ылсыбытыҥ үрдүк ситиһиилээх буоллун! Туску!» диэн. Кыттыһыаҕыҥ, элбэх киһи баҕа санаата күүскэ күүс эптин.
Людмила Аммосова.