Хаҥалас сиригэр—уотугар баар үрэхтэр, күөллэр, арыылар, дьон олорор сирдэрэ, алаастар, хайалар, булгунньахтар ааттарын хомуйар, үөрэтэр, чинчийэр үлэ 2019 сылтан улуус култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга управлениетын иһинэн саҕаламмыта (баһылык Алексеев Г.Ю., управление сал. Громова С.В.). Ити сылтан Хаҥаластааҕы кииннэммит библиотечнай ситим улуустааҕы бибилэтиэкэ уонна филиаллара муниципальнай тэриллиилэр сирдэрин испииһэгин хомуйбуттара, нэһилиэктэр историческай ыспыраапкаларын хомуйууга кыраайы үөрэтээччилэр көмөлөспүттэрэ.
Бу үлэ салҕанан барарыгар 2023 с. кулун тутарыгар «Хаҥалас улууһа» муниципальнай тэриллии дьаһалтатын иһинэн үлэлиир төрөөбүт тыл сайдыытыгар Сэбиэт мунньаҕа СӨ Баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын тыллары сайыннарыы боппуруостарыгар салалта салайааччыта Римма Жиркова кыттыылаах ыытыллыбыта. Мунньахха улууспут сирдэрин, күөллэрин, үрэхтэрин, арыыларын төрүт ааттарын чуолкайдыыр, бэрээдэктиир үлэни тэрийэргэ уонна онно олоҕуран СӨ Баһылыгын тыл бэлиитикэтин Сэбиэтин үбүлээһининэн ыйынньык таһаарарга диэн сорудах турбута.
Үлэни иилээн ыытарга улуус муниципальнай тэриллиилэригэр топонимикаҕа үлэлиир бөлөхтөр тэриллибиттэрэ. Бөлөххө баһылыктар, кыраайы үөрэтээччилэр, бибилэтиэкэрдэр, землеустроителлэр, нуучча, саха тылын учууталлара үлэлэстилэр. Муниципальнай тэриллиилэр административнай—территориальнай кыраныыссаларын каарталарыгар уонна эрдэ хомуллубут матырыйаалларга олоҕуран сүрүн үлэни кииннэммит улуустааҕы бибилэтиэкэ уонна филиаллара ыыттылар. Бары нэһилиэктэр ылсан, толору матырыйаал Төхтүр, Өктөм, Уулаах Аан, Нөмүгү, Покровскай куорат, Мохсоҕоллоох, Бэстээх, Булгунньахтаах, Улахан Аан, Тиит Арыы, Чкалов, Тумул, Сиинэ, Үөдэй, КытылДьура, Иһит, Хачыкаат, Кыһыл Үрүйэ, I Дьөппөн, II Дьөппөн, Хоточчу сиригэр—уотугар түмүлүннэ.
Үлэ хаамыыта
Сирдэр урукку ааттара умнуллан, сүтэн, сорох сирдэр ааттара аныгылыы киирэн, буккууру таһааран кырдьаҕас, сири билэр дьону кытта кэпсэтэн, олохтоох дьаһалталар сирдэрин каартатын кытта тэҥнээн, сир аатын чопчулуур үлэ ыытылынна.
Сир—дойду географическай аатын чуолкайдаан бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ уонна кыраайы үөрэтээччилэр улуус топонимикатын үөрэтиигэ киэҥ далааһыннаах, улахан үлэни ыыттылар. Күн бүгүн матырыйаал хомуйуута түмүктэннэ: географическай ааттар үөскээбит историческай ыспыраапкалара хомулунна, ааттар суолталара, аныгы туруктара, суруллуулара, ааҕыллыылара быһаарылынна.
Биллэн турар, улахан үлэ кэмигэр биһиги кэккэ ыарахаттары көрүстүбүт. Ол курдук, бас—татан туран, официальнай сир докумуоннарыгар үгүс сир аата уларытыллыбыт; иккиһинэн, сорох нэһилиэктэр толору историческай ыспыраапкалары, сибидиэнньэлэри тиксэрдилэр, сорохтор – сир, күөл, үрэх, арыы ааттарын испииһэгин эрэ; үсүһүнэн, матырыйаалы ким нууччалыы, ким сахалыы тылынан тиксэрдэ.
Бу научнай хабааннаах үлэҕэ улуус бибилэтиэкэрдэрэ олус элбэх источниктары туһаннылар. Ол курдук, биллиилээх лингвист Э.К. Пекарскай фундаментальнай үлэтин – саха тылын тылдьытын, сахатылын быһаарыылаах улахан тылдьытын, Саха сирин топонимикатын үөрэппит учуонай Багдарыын Сүлбэ элбэх үлэтин, топонимическай тылдьыттары, архыып дааннайдарын, интернет—сайтары, учуонайдар порталларын уо. д. а.
Улуустааҕы бибилэтиэкэ информационнай—библиографическай отделын исписэлиистэрэ Ульяна Протодьяконова уонна Маргарита Семенова киирбит матырыйаллары көннөрөн, сааһылаан, биллиилээх биир дойдулаахтарбыт, учуонай—этнограф Г.В. Ксенофонтов, учуонай—фольклорист Г.У. Эргис научнай үлэлэриттэн сир ааттарын номохторунан, үһүйээннэринэн, архыып докумуоннарынан ситэрэн биэрдибит. Элбэх информацияны улуус нэһилиэктэрин кинигэлэриттэн, Николай Соловьев, Виктор Тапыев, Анастасия Острельдина, Ермолай Скрябин, Людмила Аммосова уо.д.а. дойдуларын туһунан суруйбут кинигэлэриттэн, улуус хаһыатыгар урукку сылларга тахсыбыт ыстатыйалартан ыллыбыт.
Улууспут кыраайы үөрэтээччилэрэ Юлия Дьячкова, Галина Шадрина, Раиса Федорова, Капиталина Скрябина, Митрофан Ефремов, Прокопий Ноговицын үлэбитигэр күүс—көмө буоллулар.
Инники үлэ былаана
Бары көмөлөөн оҥорбут үлэбит түмүгүнэн «Хаҥалас улууһа» МТ дьаһалтата улуус сиригэр—уотугар баар суол ыйынньыктарыгар сахалыы тылынан информацияны эбэр былааннаах.
Бу киэҥ уонна ситимнээх үлэ култуураны, үөрэҕи, кыраайы үөрэтиини, историяны таарыйар, онон инникитин сир—уот каартатын, атластары, ыйынньыктары оҥорууга туһалаах буолуо диэн эрэнэбит. Үүнэр кэнчээри ыччаппыт бу матырыйааллары араас кэмпириэнсийэлэргэ дакылаат суруйууларыгар туһаныахтара диэн бигэ эрэллээхпит.
Маргарита СЕМЕНОВА, Ульяна ПРОТОДЬЯКОНОВА.