2015 сыллаахха атырдьах ыйын ортотугар уоппускаҕа сырыттахпына улуус дьаһалтатыттан төлөпүөннээн Монголия делегациятын көрсүһүүгэ кэлэ сырыт диэн ыҥырбыттара. Ол көрсүһүүгэ Улан Батор куорат Чингэлтэй оройуонун 61-с оскуолатын кытта бииргэ үлэлиир туһунан дуогабарга илии баттаабытым. Сотору буолаат ити оскуола дириэктэрэ Аюуш Мунхчимэг 50-чэ оҕолоох делегациянан тиийэн кэлбитэ. Уонча күн устата улуус оскуолаларыгар сылдьан ыалдьыттаан Монголия көс омуктарын ураты култуураларын кытта билиһиннэрбитэ. Итинтэн саҕалаан икки оскуола кэллэктииптэрин доҕордоһуулара, бииргэ үлэлээһиннэрэ саҕаламмыта. Ити оскуола уратыта –оҕолору иитиигэ төрүт үгэстэргэ тирэҕирэрэ биһиги иитэр үлэбит сүрүн хайысхатыгар майгынныыр буолан икки өттүттэн хардарыта ыалдьыттаһыы, уоппут атастаһыы бэрт тэтимнээхтик уонна туһалаахтык барбыта.
Доҕордоһуу муостата
Ити оскуола “ Восточный круг” диэн бөлөҕөр дьарыктанар оҕолорун үҥкүүлэрэ, морин хуурга, монголлар кырыымпаларыгар, толоруулара биһиги оҕолорбутугар,учууталларбытыгар үтүө холобур буолбуттара. Монгол оҕолоро хомус тардыытынан дьарыктанан барбыттара. Чингэлтэй оройуонун аҕа баһылыга Жамсарангийн Эрдэнабат бииргэ үлэлээһини ис сүрэҕиттэн өйөөбүтэ. Биһиги оскуолабыт оҕолоро, учууталлара Монголияҕа тиийдэхтэринэбэйэтинэн көрсөн, арыаллаан, атааран оҕолорбутугар ыалдьыттары көрсүһүү холобурун элбэхтэ көрдөрбүтэ, икки оскуола учууталларын, оҕолорун икки ардыгар дьиҥ-чахчы доҕордуу сыһыан үөскүүрүгэр олук уурбута.
Хомус түмэлин салаата арыллыбыта
Ол түмүгэр 61-с оскуола иһигэр Аан дойдутааҕы хомус киинин уонна музейын салаата аһыллыбыта. Монголияҕа умнулла-сүтэ быһыытыйбыт тимир хомус-хэл хуур тардыытын сөргүтүү күүскэ барбыта. Улан Батор куорат Чингэлтэй оройуонун баһылыгын дьаһалынан оскуолаларга хомус тардыытыгар үөрэтии саҕаламмыта уонна 2018 сыллаахха оҕолорго бастакы монголлуу хомус тардыытыгар күрэх ыытыллыбыта.
Күрэх түмүгүнэн кыайыылаахтар аҕа баһылык уонна Саха сиринээҕи хомус түмэлин уонна киинин анал бириистэрин туппуттара. Аюуш Мунхчимэг 100-кэ сыллааҕыта монгол ууһа охсубут хомуһугар тардар кырдьаҕас хомусчуту Бизьея Хуухэндууну булан дьиҥнээх монголлуу үгэс буолбут тардыыны тилиннэрэр үлэни саҕалаабыта.
Саха уустара монгол оҕолоругар анаан былыргы монгол хомуһун кээмэйинэн 20-тэн тахса хомуһу оҥорон бэлэх ууммуттара. Монгол хомусчут оҕолоро Саха сиригэр буолар күрэхтэргэ кыттан миэстэлэһэр буолбуттара. Биһиги оскуола оҕолоро ыалдьыттарын кытта Үс Хатыҥҥа ыһыах бырагырааматыгар киирэн кэнсиэр көрдөрөн көрөөччүлэр биһирэбиллэрин, тэрийээччилэр махталларын ылбыттара.
Улахан таһымҥа
Бииргэ үлэлээһин улахан ситиһиитинэн Монголия киин куоратыгар Улан Баторга былырыын сэтинньи 30 күнүгэр Хомус күнүн бэлиэтээһин буолбута дии саныыбын. Ол бэлиэтээһин кэмигэр Баян-Обооройуон Хэнтий аймак баһылыга Д. Баянмөнх 2024 сыл сайын оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо фестиваль-күрэх тэрийэбин диэн Монголия бары хомусчуттарын ыҥырбыта. Хомойуох иһин, кини быйыл саас ыарахан ыарыыттан күн сириттэн күрэммитэ.
Ол эрээри үтүө киһи үтүө санаатын олоххо киллэрэр үлэтин-хамнаһын салҕааччылаах буолар.
Онон быйыл атырдьах ыйын 1-3 күннэригэр Улан Баторга Монголияҕа оҕолорго иккис, улахан дьоҥҥо бастакы хомус тардыытыгар фестиваль ыытылынна. Тэрийээччилэринэн Монголия бырабыыталыстыбатын култуураҕа, үөрэххэ уонна спортка министиэристибэтэ, Чингэлтэй оройуонун дьаһалтата, Төрүт култуура киинэ, Баян-Обоо оройуонун Хэнтий аймагын салалтата, Аан дойдутааҕы хомус киинэ уонна түмэлэ, Монголия хомуһун(хэл хуур) уопсастыбата буоллулар.
Саха сириттэн үс буолан — Аан дойдутааҕы хомус киинин уонна түмэлин дириэктэрэ Д.Д. Бястинов, хомус ууһа Э.Э. Тарабукин уонна Аан дойду виртуоз хомусчута С.С. Шишигин дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээн, маастар-кылаас ыытан, конференцияҕа дакылаат оҥорон кэллибит. Өрүү буоларын курдук, Японияттан хомуска сыһыаннаах улахан тэрээһиннэри көтүппэт Аан дойду виртуоз хомусчута, хомуһу чинчийээччи Лео Тадагава кыттыыны ылбыта кэрэхсэбиллээх уонна суолталаах.
Фестиваль-конкурс бастакы күнүгэр бамбук уонна тимир хомуска тардааччылар күрэхтэстилэр. Ох саа кирсигэр хомус курдук оонньооччулар эмиэ кытыннылар.
Иккис күн Монголия араас аймактарыттан мустубут хомусчуттар бөлөхтөрө хомус тардалларын иһиттибит. Чингэлтэй оройуонун 61-с оскуолатын оҕолоро хомус тойугунан уонна дүҥүр дорҕоонунан доҕуһуолланан үҥкүү туруорбуттарын сөҕө-махтайа көрдүбүт.
Монголияҕа аан бастакы фестиваль-конкурс кэнниттэн манныгы бэлиэтиэххэ сөп:
Фестиваль буолар кэмигэр маастар-кылаастар, уустар көрсүһүүлэрэ, төгүрүк остуоллар ыытылыннылар. Төгүрүк остуолга Саха сириттэн командировкаҕа тиийэ сылдьар М.Е.Николаев аатынан Медицина национальнай киинин генеральнай директора С.Н.Жирков “Хомус музыкатын үлэһиттэри сынньатарга уонна сылааларын аһарарга туһаныы” диэн дакылаата истээччилэр болҕомтолорун тардыан тарта. Д.Д. Бястинов Норуоттар икки ардынааҕы хомус киинин уонна түмэлин үлэтин-хамнаһын туһунан иһитиннэрдэ. Хомуһу чинчийээччи, виртуоз-хомусчут Лео Тадагава археологтар булаттаабыт былыргы хомустарын туһунан кэпсээтэ, сэдэх хаартыскалары көрдүбүт. Фестиваль сүрүн тэрийээччитэ, Монголияҕа хомусчуттар уопсастыбаларын салайааччыта Аюуш Мунхчимэг үлэтин, кэлэр кэмҥэ былааннарын билиһиннэрдэ. Итини сэргэ олохтоох култуура үлэһиттэрэ дакылаат оҥордулар. Тылбаасчытынан 1-с оскуола үөрэнээччитэ билигин, АГИКИ 3-с куурсун устудьуона, Оргилбаяр үлэлээтэ.
Бириискэ – саха хомуһа
Үһүс күн фестиваль-конкурсу түмүктээһин кыайыылаахтар уонна ыҥырыылаах ыалдьыттар улахан кэнсиэртэрэ буолла. Манна биир үөрүүлээх түгэнинэн кыайыылаахтарга дипломнары, анаан оҥоһуллубут мэтээллэри туттардылар. Ол кэнниттэн хомусчут оҕолорго үөрүүлээх түгэнинэн Аан дойду виртуоз-хомусчуттарын анал бириистэрин туттарыы буолла. Мин көрдөһүүбүн ылынан Саха сирин виртуоз-хомусчуттара Варвара Степанова, Ким Борисов, импровизатор-хомусчут, уһуйааччы Лидия Борисова саха хомуҺун бириис быһыытынан Монголия хомусчут оҕолоругар анаабыттара үтүө холобур буолуохтаах дии саныыбын. Виртуоз-хомусчуттар Альбина Дягтерева, Нарыйа Ренантоааттарытттан хомуска оҕолору уһуйааччылар сахалыы хомус тардыытыгар үөрэтэр кинигэни тутан үөрдүлэр.
Японияттан аан виртуоз-хомусчуттара Лео Тадагава, Фукико Гоукон эмиэ хомус бэлэхтээн ити үрдүк ааты мээнэҕэ сүгэ сылдьыбаттарын дакаастаатылар. Итини таһынан билигин Монголияҕа олорор, үлэлиир-хамсыыр саха уола Иннокентий Уран бэйэтэ охсубут хомуһун бэлэхтээн биир хомусчут уолчааны аныгыс кыайыыларга кынаттаата. Мин биһиги тарбахха баттанар улахан ууспут Александр Рудых хомуһун өссө былырыын күһүн Хомус күнүн Улан Баторга бэлиэтээһин кэмигэр бириискэ анаан хаалларбыппын туттардым.
Үйэлэргэ салҕанар үтүө үгэс буоллун!
Ити Аан дойду виртуоз-хомусчуттара оҕолор уонна эдэр ыччат хомус тардыытынан дьарыктаналларын, киһи аймах былыргыттан аргыс оҥостубут дьикти инструмена –хомус, хэл хуур хаһан да сүппэтин туһугар туруулаһыыларын биир көрүҥэ буолар уонна буолуохтаах дии саныыбын.
Бу Монголияҕа буолбут хомус тардыытыгар бастакы фестиваль биһиги улууспут уонна Улан Батор куорат Чингэлтэй оройуонун, биһиги оскуолабыт уонна Чингэлтэй оройуонун 1-с оскуолата бииргэ үлэлээбиттэрин түмүгэ буоларынан киэн тутта саныыбын уонна оскуолам кэллэктиибигэр махталбын тиэрдэбин.
Салалта дьоһуннук өйүүр
Өссө киһи астынара – Монголияҕа тимир хомустарыгар тардыыны тилиннэрэр, сайыннарар, үйэтитэр үлэ Бырабыыталыстыба былааныгар киирэн утумнаахтык ыытыллара буолар. Бу бииргэ үлэлээһиммит түмүгэр Монголия тимир хомуһун-хэл хуур историятын үөрэтии, хомус тардыытыгар оҕолору уһуйуу үөрэх саҥа бырагырааматыгар букатыннаахтык киирбитэ үөрдэр.
Спиридон Шишигин, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Саха өрөспүүбүлүкэтин уонна Монголия култууратын туйгуна, Хаҥалас улууһун ытык олохтооҕо, Аан дойду виртуоз-хомусчута, Хомусчуттар Аан дойдутаҕы уопсастыбаларын бочуоттаах сүбэһитэ.