Дьыллар, дьоннор
Национальнай интеллигенция сибэтиэй иэһэ — төрөөбүт дойдуга таптал идиэйэтин иитиэхтээн илдьэ сылдьааччы уонна олоххо киллэрээччи буолуу диэн Сахабыт өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Президенэ Михаил Николаев этэн турардаах.
Бу дьоһун санааны олоххо киллэрээччилэриттэн биирдэстэринэн ытык киһибит соратнига Иван Иванович Горохов буолар, общественнай-политическай диэйэтэл, Саха АССР XII-c ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, СӨ Сударыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) II-с ыҥырыылаах дьокутааттара, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ тырааныспарын, СӨ суол хаһаайыстыбатын Бочуоттаах үлэһитэ, Хаҥалас, Бүлүү, Абый уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарын Бочуоттаах гражданина, Саха АССР уонна РСФСР спорт национальнай көрүҥнэригэр маастара, Сахабыт сирин, Хаҥаласпыт туһугар үгүс сыратын биэрэн таһаарыылаахтык үлэлээн кэлбит, билигин даҕаны олох үөһүгэр сылдьар чаҕылхай киһи. Кини бэйэтэ Михаил Ефимовиһы, бука, ити интеллигенция сибэтиэй иэһин толору төлөөбүт киһинэн ааҕара буолуо диэн сэрэйэбин эрэ. Иван Иванович онтон төрөөбүт Дьааҥытын эрэ буолбакка, олоҕун кэрэ сылларын анаабыт, үлэлии сылдьыбыт уонна тапталлаах кэргэнин Светлана Еремеевнатын көрсүбүт Хаҥалаһын сирин, баҕар төрөөбүт аҕатын, НКВД-МГБ майорун, фронтовик Иван Никанорович Иванов, бу улуус дьаамсыктарын сыдьааннааҕа сабаҕаланарынан даҕаны, Хаҥаласпыт патриота буолар. Үөрүүлээх, хомолтолоох да күннэрбитигэр өрүү баарыттан, туох кыалларынан күүс-көмө буола сатыырыттан, дууһатынан ыалдьарыттан астынабыт эрэ.
Иван Горохов туһунан дьэ бу тоҕо ахтан эрэҕин диэхтэрэ, баҕар, дойдум дьоно. Ытыктыы көрөрбүттэн, санаабын аһаҕастык үллэстэр киһим дии саныырбыттан, дойдубут туһугар биир ыарыынан «ыалдьарбытыттан» буолуо. Билэбин кини биһиги Покровскайбытын салайа сылдьыбытын, оройуоммут архитекторынан үлэлээбитин. Бу саха чаҕылхай бэрэстэбиитэлин туһунан үтүө тылы этиэхпин баҕарбытым ыраатта даҕаны, түгэн көстөн быстыбатаҕа эбитэ дуу, кэмэ кэлэ илигэ эбитэ дуу… Ардыгар суруйар дьоҥҥо, биһиэхэ, итинник буолааччы — өйгөр-санааҕар иитиэхтээн-иитиэхтээн баран суруйар иэйииҥ, этэргэ дылы, эмискэ киирэн кэлээччи.
Ытыктыыр киһибитин Михаил Ефимович сүтэрбит хомолтобут ааһан быстыбат. Сотору кини төрөөбүт күнүн ахтан аһарыахпыт, «Билиинэн — кыайыаҥ!» бириэмийэтин чулуу педагогтарга, кэскиллээх ыччаттарга, меценаттарга, учуонайдарга туттарыы күнэ тиийэн кэлиэ. Ким кинини кытары кыра да кэмҥэ алтыһан ааспыт санаан-ахтан ааһыа. Ол иһигэр Иван Горохов эмиэ, өр сылларга биир санаанан салайтаран Сахаларын сирин туһугар үлэлээн-хамсаан кэлбит киһи.
Иван Горохов 75 сааһынан «Ими гордится Якутия» диэн сериянан «Айар» кинигэ кыһатыгар «Иван Иванович Горохов» диэн кинигэ тахсыбыта. Бэлэхтээн турар. Арыйан хаста да аахтым, билистим. Дьоһун киһи олоҕун толору кэпсиир кинигэ. Киирии тылы Россия үтүөлээх юриһа, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ профессора, генерал-майор Макар Яковлев суруйбут.
Иван Горохов Хотугу дойдуга тыйыс усулуобуйатыгар тулаайах хаалбыт кыһалҕалаах оҕо сааһын, үтүө дьон, сэбиэскэй кэм интэринээтэ абыраабыттарын, киһи, гражданин быһыытынан иитиллэн-такайыллан бэйэтин тулуурунан, дьулуурунан буспутун-хаппытын уонна улахан үлэһит, ытыктанар киһи буола үүммүтүн туһунан Макар Яковлев олус бэркэ ахтан аһарбыт. Онтон биир дойдулаахпыт, 1970-1974 сылларга Орджоникидзевскай оройуоммут толоруулаах былааһын кэмитиэтин салайбыт, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС култууратын туйгуна, улууспут Бочуоттаах гражданина Ефим Васильев Иван Горохов үрдүк үөрэҕи бүтэрээт 1971 сыллаахха Мохсоҕоллооххо «Промстрой« ТМУ начаалынньыга Георгий Колупаев салалтатынан цемент собуотун тутууга үлэтин саҕалаабытын уонна салгыы Покровскай бэһүөлэгин салайбытын, архитекторынан үлэлээбитин, оройуоммут киинин генеральнай былаанын оҥорууга, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсарыыга түбүгүрбүтүн, Ил Түмэн дьокутаатыгар икки төгүл талылла сылдьыбытын ахтыбыта ааҕааччыларга кылгастык билиһиннэрэр.
Билигин дьон Покровскайга цемент собуота тутуллан таас тутуу түргэнник барбытын курдук саныыллар. Онтон бөһүөлэги тутууга, тупсарыыга олус кыра үп көрүллэр этэ буоллаҕа. Дьэ онно салайааччыларбыт тобуллаҕас өйдөрө, хорсун быһаарыныылара даҕаны дьыаланы быһаарара. Холобур, Покровскай киин уулуссатын хайдах аспааллыырга бэлэмнээбиттэрин ахтар. Оччолорго гражданскай оборонаҕа улахан болҕомто ууруллара. Суолу оҥорооччулар «Өктөм» сопхуос ходуһатын, бааһынатын массыынанан үлтү тэбистэрбиттэрин олохтоохтор үҥсүбүттэрин, СУ-888-га улахан ыстараап көрүллүөхтээҕин туһанан салайааччылара Декалюк көмөлөһөргө көрдөспүтүгэр «өстөөх» «Покровскай — Дьокуускай« суолу буомбалаан алдьаппытын« чөлүгэр түһэриигэ үөрэх ыыппыта буолан аспааллааһыҥҥа оройуоҥҥа баар самосваллары «мобилизациялаан» кумах, буор куттаран бэлэмнээбиттэрин кэпсээн аһарар. Бу иннинэ Декалюк суолу тутарга былаан суоҕунан, матырыйаал тиийбэтинэн бөһүөлэк уулуссатын оҥорортон кыккыраччы аккаастанарын биллэрбит этэ. Баҕар, билиҥҥи кэмҥэ итинник дьаһаныы кыаллыбат буолуо даҕаны, урут кыахтаах тэрилтэни туһаныы баара буоллаҕа, салайааччыларбыт онон кыаллар буоллаҕына араас ньымалары тутталлара, уопсай дьыала туһугар. Манан сиэттэрэн мин өссө биир салайааччыбытын Зоя Решетникованы, Иван Иванович ытыктыыр настаабынньыгын, хайдах өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан икки этээстээх бибилэтиэкэ дьиэтин туттарбытын, үбү сыыһа туттан буруйдаммытын, «Быыгабары устуохтара, онтон бибилэтиэкэ хаалыаҕа» диэбитин ити кэм дьоһун дьонноро күн бүгүҥҥэ диэри махталынан ахтыллалларын.
Кинигэҕэ Иван Горохов оҕо, эдэр сааһыттан, спортка ситиһиилэртэн, общественнай, судаарыстыбаннай, ону сэргэ пенсияҕа тахсан баран өрөспүүбүлүкэ Общенственнай палататыгар үлэтин туһунан ахтыылар, Климент Иванов, Будимир Слепцов, Егор Неймохов, Феодосия Габышева, Валентина Кириллина о.д.а. норуокка киэҥник биллэр дьон суруйуулара киирбиттэрэ биографияны ситэрэн-хоторон биэрэллэр.
Оҕо эрдэхтэн ахтыылартан киһи хайдах чочуллан, иитиллэн тахсыбыта көстөр буолааччы уонна кэлиҥҥи үлэ-хамнас туһунан суруйуулардааҕар киһи киһи быһыытынан майгыта-сигилитэ, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буола үүммүтэ көстөөччү. Бу балары биһиги Иван Иванович бэйэтин олоҕун кэрчик кэмнэрин ахтан аһарыытыттан тиһэбит, сыаналыыбыт — уоттаах сэрии бүтээтин кытары күн сирин көрбүт киһи хайдах баары-суоҕу сыаналыы, харыстыы, дьоһуннааҕы сайыннара, тарҕата улааппытын уонна ону ыччаттарыгар, атын көлүөнэ дьонугар тириэрдэргэ баҕа санаатын эппитин. Сүрүн ыйар сыаннаһа — дьоннор, Хаҥалас, Бүлүү, Абый, Дьааҥы улуустарынан,үлэлээн-хамсаан олорбут Дьокуускайын, бүтүн Сахатын сирин дьоно. Иван Горохов биһиги көлүөнэ үчүгэй кэмҥэ олорбуппут диирэ олохтоох — сэрии кыайыынан түмүктэнэн, улуу дойдуга — Сэбиэскэй Сойууска олорорбутунан киэн туттуу айыы тыына, Юрий Гагарин космоска көтүүтэ, Бүтүн сойуустааҕы норуот тутуулара, Сахабыт сиригэр алмаас, көмүс, гаас, ньиэп, чох промышленноһа сайдыыта, тутуу тэтимирэрэ уонна онно кыттыыбыт. Кини курдук, у лугуруу диэн суох этэ диэ этибит.
«Уларыта тутуу эрэ кэмигэр олорботох киһи« диэн этии баар
Үлэ эрэ онтон быыһыыр эмп буолар диир ааптар. Капитализм — үп-харчы оборчотугар, онтон биһиги — өлбөт үйэлээх кырдьык иһин. Харчы буоллаҕына бүтэр уһуктаах, кырдьык — үйэлээх диэн. Норуоппутугар көлүөнэлэр солбуһуулара биһиги Ийэ дойдубутугар суураллыбат күүстээх диир кини.
Киһи кыраттан киһи буола сайдар. Төрөппүттэрин көрөн,олоҕу көрөн. Уйбаан ийэтэ сэттэ оҕону төрөппүтүттэн соҕотох хаалбыта, ол иһин сэттэ киһи олоҕун олорор иэстээхпин диир. Ийэтэ кыратыгар өлөн төгүрүк тулаайах хаалбытыгар инбэлиит, элбэх оҕолоох аймаҕа кыайан иитэр кыаҕым суох атын дьиэ кэргэни бул диэбитин, бука, биир дойдулаахтара, хоту сир дьоно соҕотох хаалларыа суохтарын билэн, сэбиэскэй былааска эрэнэн олоҕун суолун ыйбытын, онтон биир араспаанньалааҕа Василий Гороховолох олороро үс хонук хаалбытын да үрдүнэн дьиэтигэр ыҥырбытын¸ оҕолорбор убай буолуоҥ диэбитин, соҕотох бэйэтэ биэс бырааттанан, балтыларданан тирэхтээх курдук буолбутун… Аһары баран аны иитэр ийэтэ кэргэнин быраата олохтон барбытыгар алта оҕотун иитэ ылбытын… Кинигэҕэ барыта олус истиҥник суруллар, ааҕа олоруох курдуккун. Бүтүн дэриэбинэ урукку дьон сиэринэн оҕолору көрө истэ сылдьар үгэһинэн Иваны кыратыттан кэтии көрө сылдьан атаҕар кыахтааҕын бэлиэтиии көрөн кэпсэппиттэрин истибитин умнубат. Оччолортон кини бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ оҥостор эппиэтинэстээҕин өйдөөбүтүн, ону үйэтин тухары тутуһан кэлбитин суруйар.
Оҕо саастан ахтыылартан
Ханнык баҕарар кинигэҕэ бу тиэмэ ааҕааччыны кэрэхсэтэр буолааччы. Мантан билэҕин киһи ханнык эйгэҕэ улааппытын, туох өйү-санааны иҥэринэн киһи буолбутун. Кыра саастан үлэҕэ уһуйуу, оҕоҕо эппиэттээх үлэни эрэнии диэн баар итии биир бастыҥ ньымата. Уйбаан хайдах улахан дьон сорудаҕынан сүөһүнү үүрэн аҕалсан баран саллан да туран сүгэнэн сүүскэ биэрбитин, төбөтө быһыллан туора ууруллубут сүөһү түөрт атаҕар тура биэрбитин… Хайдах 7-8 саастаах кырачааннарга сүүстэн итэҕэһэ суох күтэри бултуурга, сүлэн тириитин туттарарга сорудах биэрэллэрин, тырахтарыыс, суоппар идэлэрин оскуолаттан ылан тахсалларын. Урукку кэм оҕолоро үлэнэн улааттахтара, оскуолаҕа, холхуоска улахан дьону кытары тэҥҥэ түбүгүрэн.
Иван кинигэтигэр учууталларын, бииргэ үөрэммит оҕолорун, спортка уһуйбут тириэньэрдэрин, Остуолба сэлиэнньэтин киинэ мэхээньигэ Василий Максимов велосипедка, массыынаҕа айанныырга үөрэппитин, быһый Ачыкы Хабырыыс (Гаврил Данилов) «Мин туйахпын хатарыа» диэн астына эппитин махтана ахтарын туһунан этэ да барыллыбат.
Иван Горохов бу Дьааҥы сириттэн «Артекка» сылдьыбыт дьоллоох оҕо буолар. Бастаан үбэ-харчыта суоҕунан аккаастаммытын, ол эрээри бүтүн дэриэбинэнэн тэрийэн ыыппыттарын ахтар. Көр, онно кыракый нуучча сирэйдээх эрээри нууччалыы билбэт саха уолчаана спортка аартыга арыллыбытын, хамаандаҕа ылбатахтарын да иһин личнигынан киирсэн тургутуһан көрөргө күүстээх санааны ылыммытын уонна анал формата да суох атах сыгынньах сырсан аан дойдуттан талыллан кэлбит спортсмен оҕолортон кыайыылааҕынан тахсыбытын, кыһыл көмүс мэтээллэнэн хоту дойдутугар эргиллибитин...
«Дьон үтүө сыһыана киһини киһи оҥорор«
Итинник этэр кини. Оскуоланы бүтэрээри сырыттаҕына дириэктэрэ спорду тохтотон үөрэххитигэр кыһаллыҥ диэн сорудахтаабытынан, тириэньэрдэрэ атын сиргэ көспүтүнэн дьарык тохтуу сылдьыбытын, ол эрээри үөрэнэ да сылдьан ыстанан көрөрүн, биирдэ саас 39 м 50 см ыстаммытын, бастакы спортивнай разряд нуорматыгар сөп түбэһэри ситиспитин, дириэктэр, патриот киһи, ыстаннаран көрөн баран уол кыаҕа бигэргэммитинэн эксээмэҥҥэ биэһи туруоран өрөспүүбүлүкэ спартакиадатыгар ыыппыттарын…
Спорт Иван Иванович олоҕор олус улахан миэстэни ыларын билэбин. 1975 сыллаахха Майаҕа ыытыллыбыт Манчаары оонньууларыгар Иван Горохов 44, 84 м. түмүгү көрдөрбүтүн… Уһуну ыстаныыга 6 м 36 см түспүтүн… 150 кг штанганы үөһээ аспытын, университекка үөрэнэ сылдьан 7 м 07 см түспүтүн, кэлин онтун 37 см тупсарбытын, Улан-Үдэҕэ күрэххэ кылыыга 45 м 23 см ылбытын, 50 сааһыгар сылдьан 185 киилэлээх тааһы көтөхпүтүн... Итинник кэпсэлгэ сылдьар түгэннэри ааҕар астык. Уонна алтыһан ааспыт доҕор-атас дьонун — Ньурба уола кылыыһыт Николай Санников, сүүрүүк Николай Кузнецов, доҕоро Иван Котельников о.д.а. спортка олохторун… Россия Олимпийскай кэмитиэтиттэн кини курдук уордьан ылбыт киһи ахсааннааҕа буолуо — өрөспүүбүлүкэҕэ саха атах оонньууларыгар хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ этэ. Арба, Иван Горохов «Туймаада« стадиону быраыйыактаан дипломнайын көмүскээбитэ эмиэ бэлиэ түгэн этэ.
Үлэ үөһүгэр олох
Ахтыбытым курдук, үлэтин Мохсоҕоллоохтон саҕалаабыта. Цемент собуотун тутууттан, хаайыылаахтары кытары дэмнэрин билэн үлэлэтэн… 1971 сылтан оройуоммутугар, Дьокуускайга таас тутуу бу цемент собуотун көмөтүнэн тутуллубута. Төһөлөөх уустук сылларга бу сүдү тутууну ыыппыттарын үлэлэспит, тоҥмут-хаппыт эрэ дьон билэн эрдэхтэрэ.
12 сыл Хаҥаласка үлэлээбит таһаарыылаах сылларын Иван Горохов умнубат. Ол кэнниттэн Бүлүүгэ халаан уутун содулун туоратыы, аэропорду, арболит сыаҕын, Уолбукка стадиону, салгыы оскуолалары, улахан социальнай эбийиэктэри тутуу. Абый, Дьааҥы оройуоннарыгар үлэ, өрөспүүбүлүкэҕэ «Массыына суолларын тутуу дирекцията” ГУТ, Суол сулууспатын Агенмствотыгар генеральнай дириэктэр буолан Верхоянскай баһылыгынан үлэлээн, СӨ Президенин дьаһалтатыгар салайааччыны солбуйуу курдук уо.д.а. эппиэттээх дуоһунастарга сылдьыы. Олортон Хоту дойдуга суоллары тутуу уустук сыллара умнуллубата буолуо. Үлэһит киһини үлэ сырса сылдьар дииллэринии очуоттаах сынньалаҥҥа да быар куустан олорбот — олох үөһүгэр сылдьар, өрөспүүбүлүкэ Общественнай палататыгар түбүгүрэр.
Арба, бу туһунан санаатахха, Иван Иванович 2017 сыллаахха олус сиэдэрэй көстүүлээх, дириҥ ис хоһоонноох «С любовью к родному Северу» диэн фотоальбому таһааран турардаах. Дьэ манна баар кини уйаара-кэйээрэ биллибэт хотугу дойдутугар таптала, хаартысканан дьүһүйүү маастара буолара — 140 олус да үчүгэй хаартыска киирбитэ бу халыҥ тастаах сиэдэрэй фотоальбомҥа. Туундара, Дьааҥы хайалара, уустук сирдэргэ суоллары тутуу, Арктика кэрэтэ, кини хорсун хотугу дойду дьоно, эрэллээх доҕотторо-ыттара, тыйыс тымныыны тулуйар саха сылгылара. Үгүс хаартыска киһи аҥар атаҕынан даҕаны үктэммэтэх сирдэриттэн… Манна өссө биир дьикти түгэн дьүһүйүллэн хаалбыта баар. Иван Горохов аатынан төрөөбүт—үөксээбит Остуолбатыгар кини аатынан 2012 сыллаахха спортивнай уораҕай арыллыытыгар Айыыһыт Хотун бэйэтинэн аал уотуттан умайан тахсыбыта…. Айылҕалаах дэнэр этэ, тапталлаах ийэтэ. Бу тулаайах хаалбыт уолчаана 70-сааһын туоларыгар кэлэн барбыта дуу диэх курдук… Ситиһиилэрдэммитин, үс оҕолонон, сиэннэрдэнэн олорорун көрөөрү.
Биһиги Сахабыт сирэ Төрүт сокуоннаах Российскай Федерация састаабыгар киирэр биир бөдөҥ, киэҥ-куоҥ сирдээх-уоттаах, үгүс баайдаах¸ ол иһигэр бу Иван Горохов курдук чулуу үлэһит дьонноох судаарыстыба буолар. Хайаан да дойду буолан баран Петр-1 ыраахтааҕы эппитинии, муораҕа тахсар суоллаах буолуохтаах диэнинэн салайтаран биһиги киһибит Айааҥҥа тиийэргэ сорук туруоруммутун олоххо киллэрэргэ үлэлэһэн кэлтэ. Амма -Уус Маайа суола… 164,56 км усталаах түөрт үрэҕи туоруур муосталардаах. барыта 248,78 км уһуннаах хорук тымыр… Дьэ бу суол тутуллуутун суолтатын «хоту дойду суоллара«диэнинэн урут айаннаан эрэйи билбит эрэ киһи сыаналыа эбитэ буолуо. Түмүккэ 700 км тутан 2030 сылга диэри Охотскай муораҕа тиийии үөрүүтүн Иван Иванович саҥа көлүөнэ дьонтон кимнээҕэр даҕаны күүтэрин сэрэйэбин эрэ.
Михаил Ефимович аттыгар өрүү баар курдук…
Иван Горохов кинигэтигэр соратнигын Михаил Ефимовиһы сэмэйэ бэрдиттэн чопчу ахтыбытын көрбөтүм. Онтон кинини кытары бу отутунан сыл үгүстүк алтыстаҕа дии, санаа атастаһан — Верхоянскайга командировкаҕа кэллэҕинэ хонон-өрөөн сытан ис санааны истиһэн. Бу туһунан миэхэ Бастакы Президеммитин тиһэх суолугар атаарар күммүтүгэр Иван Иванович тапталлаах кэргэнэ Светлана Еремеевна хоргутан туран ахтан аһарбыттааҕа… Михаил Ефимович эмиэ билэр этэ буоллаҕа, Арктика, хоту сир диэн тугун… Баҕар онон Иван Горохов, кэмэ кэллэҕинэ Михаил Ефимовичтыын бүччүм көрсүһүүлэриттэн суруйан ааһыа диэн эрэнэбин. Онтон ытык киһибит национальнай интеллегенция сибэтиэй иэһин туһунан эппитин Хаҥаластан силистээх-мутуктаах хоту дойду дьоһун киһитэ, «Тылтан — дьыалаҕа!» диэн бириинсиптээх толору олоххо киллэрэ сылдьар диибин, ханна даҕаны үлэлээтэр, олордор. Оннук буолуохтааҕа даҕаны! Уонна кинигэтин түмүктүүрүгэр билиҥҥи уустук балаһыанньаҕа болҕомтону туһаайар — кыайыыга, кырдьыкка, үйэлээххэ ыччаттарга эрэнэн, аар айылҕатын харыстаан. Ол туһуттан дойдубут, олорон ааспыт төрүттэрбит историяларын билиэхтээхпит диир, үйэлээх сыаннастары.
Людмила Аммосова. Хаартыскалар — Иван Горохов «С любовью к родному Северу» диэн фото-альбомуттан.