Саҥа кинигэ
Бээтинсэҕэ Орджоникидзевскай оройуоҥҥа өр сылларга үөрэх салаатын салайан кэлбит ытыктыыр киһибит Николай Сергеевич Васильев туһунан (баара буоллар оруобуна 95 сааһын бэлиэтии сылдьыах этэ) улуустааҕы бибилэтиэҕэ «Рожденный быть учителем» диэн кинигэ сүрэхтэниитэ буолан ааста. Урукку сылларга бу киһи киэнэ кэрэмэһин кытары бииргэ алтыспыт, үлэлээбит, оннооҕор киниэхэ кыра эрдэхтэринэ үөрэнэ да сылдьыбыт кэллиэгэлэрэ, бэтэрээн учууталлар кэлэн сылаас тыллары анаан бардылар, көрсүспэтэхтэрэ ырааппытынан бэлиэ түгэни бэлэхтээбит кинигэ ааптарыгар Николай Сергеевич кыыһыгар Ирина Жирковаҕа махтал тылларын эттилэр. Саала толору киһи кэлбитэ үөртэ. Ол аата салайааччы ахтыллара, сананыллара көһүннэ.
Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун диэн сахаларга бэргэн этии баар
Үчүгэй учууталга түбэһэр дьол диэбиккэ дылы, үчүгэй салайааччыга түбэһэр эмиэ дьол. Киһиэхэ ардыгар кыра да киһилии сыһыан, болҕомто наада буолар. Ону салайааччы эрэ барыта кыайбат, буолаары буолан аныгы саарбаҥ үйэҕэ.
Бэтэрээн педагогтар билиҥҥи үйэ ирдэбиллэриттэн долгуйаллара элбэх. Бу этиилэри истэ олорон биир түгэҥҥэ санаабын уурдум. Ол — урукку сэбиэскэй кэмҥэ салайар каадыры иитии уопутугар. Учууталлыы, оскуолаларга дириэктэрдии сылдьыбыт дьон, дьэ, манна санааларын Николай Васильев үлэтин сүрүн хайысхатыгар тирэнэн эттилэр-тыыннылар. Тоҕо билигин салайаааччыларбыт уларыйа туралларый, тоҕо бэйэтинэн холобур буолар,тэрилтэни кыайан салайар, үлэһиттэрин дьоһун дьыалаҕа уһуйар дьаһаллаах киһи көстүбэтий диэн. Билигин, кырдьык, олох тэтимэ түргэн. Николай Сергеевич курдук өр сылларга салайааччы буолар диэн эриэккэс. Хаҥаласка оннук салаааччынан Цемент собуотун дириэктэрэ Ил Түмэҥҥэ дьокутааппыт Алиш Мамедов эрэ хаалла, быһыыта…
Оскуола дириэктэрдэринэн буолбут бэтэрээннэрбит урут дьону дьоҕурун, кыаҕын үөрэтэн Николай Васильевтаах эрдэттэн бэлиэтии көрөн салайан биэрэн, эбии үөрэттэрэн, эппиэттээх үлэлэргэ тургутан көрөн бэлэмнииллэрин этэн аһардылар. Билигин оннук суох курдук. Хантан эрэ, кими эрэ көтүтэн аҕалан олордон соһуталлара баар суол. Аны дуогабарынан анааһын киирдэ. Салалтаны утары бардыҥ даҕаны, болдьоҕуҥ туолла да уурайаргар тиийэҕин. Былааннаан, кэскиллээҕи толкуйдаан, эрдэттэн бэлэмнэнэн сыалы-соругу ситиһэргэ кыах оччотугар хантан баар буолуой. Сорох оскуолаларга дириэктэрдэр сыл аайы уларыйалларын көрөбүн. Саатар кырыы нэһилиэктэргэ олохтоох дьон ыччатын тарда сатыахха баар этэ, үөрэтэн-такайан, көмөлөһөн. Уопут ыла таарыйа, үлэ киниискэтигэр суруйуу оҥосто барааччы-кэлээччи бу сирдэргэ баар буолла. Быстах санаалаах, дьиэ кэргэнэ атын сиргэ олорор киһи тугу олохтоохтук тэринэн үлэлиэй диэхпин баҕарабын. Николай Сергеевич үөрэх салаатын салайар кэмигэр итинник дьаһаныы суох буолара диэн аһаҕастык мин даҕаны этэбин.
«Кто владеет настоящим, тот владеет будущим» диэх курдук Покровскайдааҕы гимназия дириэктэрэ Юлия Ноговицына бу боппуруоска сыһыаннааҕы эттэ — урукку кэмҥэ эдэр учууталлар уопуттаах педагогтар уруоктарыгар элбэхтиксылдьар этилэрин, үөрэх салаатыттан иниспиэктэрдэр эмиэ кэлэн уруоктарга сылдьан, учууталлар үлэлэрин ырытан, көмөлөһөн баралларын, туох итэҕэстэрдээхтэрин аһаҕастык этэллэрин, чопчу сүбэ-ама биэрэллэрин уонна бэйэлэрэ киһи быһыытынан бу салайааччыларын курдук кэрэлэрин, сэмэйдэрин. Учуутал суолтата, оруола оҕолорго эрэ буолбакка төрөппүттэргэ, общественноска олус улахан.Онно киһи быһыытынан бэйэҥ эрэ буолбакка бүтүн дьиэ кэргэниҥ кытары эппиэтинэстээҕин учууталлар оҕолоро буолан мин эмиэ билэбин.
53 сыл ыстаастаах, билигин Өктөм Чапаевыгар улууспутугар ытыктыыр биир дойдулаахпыт, Бастакы Президеммит Михаил Никораев үөрэммит оскуолатыгар үөрэҕирии түмэлин салайан үлэлэтэ сылдьар үтүөлээх учуутал Валентина Ноговицына итиниэхэ майгынныыр салайааччыны иитэн таһаарыыга тыл этиитин сэргии иһиттим — уонунан сылы быһа иитэн таһаараллара, салайааччы итинэн сыаналанара диэбитин уонна түмэл үлэһитэ буолан Николай Сергеевич улууска үөрэҕирии сайдыытын историятыгар тахсыбыт үйэлээх кинигэлэри бэлэмнээн таһаартарбытыгар махтанна, «Бу үлэлэлэр хас биирдии оҕону кытары үлэлиир дьоҥҥо остуолга күннэтэ сытан туһаныллар кинигэлэринэн буолуохтаахтар» диэн баҕа санаатын тириэртэ.
Салайааччыларын астына саныылларын бу кинигэ билиһиннэриитигэр үөрэх салаатыгар бииргэ үлэлээбит дьоно ахтан аастылар, ахсааннаах эрээри оскуолалар тугунан тыынан олороллорун билэ сылдьан үлэлээбит бэтэрээннэр.
Иитиллибит иэһи толорон…
Васильевтар бу Иринаны ииппиттэрин туһунан истэр этим. Кинигэ таһаарбытын хайгыыбын, ситиһиилээх киһи буолбутуттан, төрөппүттэрин кытары алтыһан кэлбит аҕа саастаах учууталлары, аймах дьонун түмпүтүттэн үөрэбин.
Николай Сергеевич уонна Дора Иннокентьевна кимиэхэ баҕарар холобур буолар үлэһит дьиэ кэргэн этилэр. Биирдэ даачаларыгар сылдьан кинилэр бары бэйэ-бэйэлэригэр олус истиҥ сыһыаннаахтарын дууһабынан ылынан кэлбиттээхпин. Ирина, кини чугас дьонун ахтыылара ону толорон биэрэллэр. Дьиэ кэргэҥҥэ ийэ киһи ыалдьара диэн ыарахан дьыала… Дора Иннокентьевна олоххо олус тардыһыылаах киһи, ийэ этэ, үтүөкэннээх педагог. Кэргэнэ ыалдьара салайааччы киһиэхэ төһө ыарахан буолуой, тулууруттан сөҕөр эрэ этибит.
Васильевтар тустарынан бу күн үгүһү биллим уонна олох элбэхтик тургутан көрбүт дьоно эбит диэн сөхтүм. Николай Сергеевич аҕата 1938, ийэтэ 1943 сыллардаахха олохтон барбыттар, убайдара Аҕа дойду сэриитигэр сылдьыбыттар — Петр сураҕа суох сүппүт, Владимир инбэлиит буолан төннүбүт. Николай кыра балта Мариялыын Абаҕатааҕы оҕо дьиэтигэр Аммаҕа иитиллибиттэр. Таарыччы эттэххэ, 1950 сыллаахха Дьокуускайдааҕы учуутал институтун бүтэрэн Николай Васильев дойдутугар Амма-Наахараҕа оскуолаҕа биэс сыл үлэлээн баран Пединститукка үөрэммит, 1957-1959 сылларга Чаара оскуолатыгар учууталлаабыт, онно тапталлаах кэргэн буолар кыыһы Доратын көрсүбүт. Бу кэрчик кэм туһунан кинигэни билиһиннэриигэ кинилэр үөрэнээччилэрэ Покровскайтан бэтэрээн, үтүөлээх учуутал Вера Васильевна Федорова олус истиҥ ахтыыны бэлэхтээтэ — оччотооҕуга кинилэргэ, таба тэллэхтээх тайҕа оҕолоругар,оскуола, интэринээт олоҕо дьиктитин, эдэркээн Васильевтар аанньал курдук буолбуттарын…
Николай Васильев Хаҥаласка үлэлиирин тухары 80-тан тахса араас ыстатыйаны хаһыаппытыгар суруйан кэлбитин ааҕан сөхтүм. Билигин ити эриэккэс көстүү буолан турар…
Бу дьоро күн Васильевтар ааттарынан дьиэ кэргэнтэн 2016 сылтан ыла бириэмийэ лауреаттара (бары кинигэҕэ ыйылла сылдьаллар) мунньустан кэлэн педагогтарбыт кыыһыгар Ирина Николаевнаҕа махтал тыллары эппиттэрэ, бэлэхтэрин туттарбыттара сонун көстүү буолла.
Николай Сергеевич учуутал, салайааччы быһыытынан 1-Дьөппөн, Өктөм оскуолаларыгар буспут-хаппыт, 1968-1984 сылларга Орджоникидзевскай оройуоммут үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит, онтон 2012 сылга диэри РОНО методкэмитиэтин методиһынан, үгүс общественнай үлэлэнэн дьарыктаммыт, райсовет депутатынан талылла, араас хамыыһыйалары салайан олох үөһүгэр сылдьыбыт. РСФСР үтүөлээх учуутала, 1962 сылтан норуот үөрэҕириитин туйгуна, улуус народнай педагогикатын Ассоцияциятын сэбиэтин о.д.а. бэрэссэдээтэлинэн, оннооҕор «Эргис-1» Покровскай даачаларын тэрийсибит, салайбыт, кэргэнинээн Дора Иннокентьевналыын икки кыыс оҕону иитэн улаатыннаран, үлэһит бэрдэ оҥортообут ытык киһибит этэ. Онон бу дьикти үчүгэй кинигэни бибилэтиэкэттэн ылан ааҕыҥ, ыччаттаргытыгар холобур оҥостуҥ.
Людмила Аммосова.