Историяны сэгэтэн
Сахабыт сирэ аҥардас күндү таастарынан эрэ буолбакка, тутууга туттуллар айылҕа матырыйаалынан эмиэ баай. Олортон биирдэстэрэ — испиэскэ буолар. Атыннык оппуоха дииллэр. Истибиккит буолуо, баҕар, оппуохалаах дьиэлээхтэр диэни.
Хайа да сир-дойду баай историялаах буолар. Биһиэхэ, Хоточчуга, өбүгэлэрбит олорон, үлэлээн ааспыт олохторун кэпсиир эмиэ биир интэриэһинэй сир баар. Кинигэлэргэ, ахтыыларга да суруллубутунан, былыр хоточчулар өрүсборотуохатын дьапталҕатыгар баар тааһы ыпсаран оһох оҥорон уматан испиэскэ быһыытынан атыыга таһааран, ону кытта илин тыаҕа үүнэр тыа маһын кэрдэн, саһааннаан куоракка эргинэллэр эбит.
Историяны сэгэттэххэ, Хоточчу сиригэр-уотугар 1929 сыллаахха муус устарга 11 хаһаайыстыбалаах бастаан «Кыһыл Толоон» диэн табаарыстыба тэриллибит. Онтон 1934 сыллаахха — Буденнай аатынан промартыал. Бу промартыал сүрүн үлэтинэн өрүстэн билиитэ тааһы хостоон, уматан, испиэскэ оҥоруу уонна уокка оттор маһы саһааннаан бэлэмнээһин буолар эбит. Промартыал ону куоракка атыылаан дохуоттанара. Ол испиэскэ умаппыт оһохторун оннулара билигин да баар.
Промартыалга бэрэссэдээтэлинэн Егор НиколаевичВарламов, счетоводунан Василий Петрович Яндреев үлэлээбиттэр. 1937 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын устаабын ылыммыттар, 30-ча хаһаайыстыбалаах буолбуттар. 1940 сыллаахха икки артыал холбоһон балай эмэ улахан маҥнайгы холкуос тэриллибит. Холкуос сүрүн дьарыгынан сылгы, ынах сүөһү иитиитэ, оҕуруот аһын үүннэрии, испиэскэ оҥорон Дьокуускайга тиэрдии эбит.
Бу испиэскэлээх миэстэҕэ 3 обургу дьаама баар. Манна испиэскэ умаппыт сирдэрэ буолара биллэр, тула өттө үп-үрүҥ. Аныгы кырааска тэнийиэр дылы олохтоохтор мантан кэлэн оһохторун сотоллоругар кыһыҥҥы испиэскэни хаһааналлара. Оҕо сырыттахпытына дьоннорбут биэдэрэ туттаран баран ыытан кэбиһэллэрэ, хаста да кырынар буоларбыт. Үп-үрүҥ, бурдук мээккэтин курдук испиэскэни илдьэ барарбыт. Ол саҕана Хоточчуга сопхуос хас да хотонобаара. Оччотооҕу кэм санитарнай ирдэбилинэн хотон иһин, истиэнэтин, күкүүрдэри, баҕаналарын сүөһү үрдүгүн саҕа гына субуотунньуктаан туран кылбаччы испиэскэлээн кэбиһэллэрэ. Урукку оҕо саадтара истиин-тастыын эмиэоппуохалаах этилэр, онно үлэһиттэр өрөмүөн саҕана бумантан кэлэн испиэскэ ылаллара. Аны туран, хортуоппуй сиэмэтин харайар овощехранилище иһин эмиэ сотон кылбаталлара. Араас бактерия, мас тэллэйэ үөскээбэтиндиэн маннык сотоллоро.
Төрөөбүт төрүт дойдутун Хоточчутун муҥура суох таптыыр, кини сайдарын туһугар эдэр сааһыттан бары сыратын-сылбатын биэрбит учуутал, Ленин аатынан холкуос парткома, холкуос бэрэссэдээтэлэ, кэлин «Октябрь 50 сыла» сопхуос дириэктэрэ, 1-кы Дьөппөн нэһилиэгин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, «Бочуот знага» уордьаннаах, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Иннокентьевич Варламов ахтыыларынан кийиитэ Анна Варламова-Айысхаана «Үтүө аатыгар сүгүрүйэн» диэн кинигэтигэр маннык суруллубут:«Өрүс уута толору турар кэмигэр, бэс ыйыгар соҕурууттан атыыһыттар аалынан араас табаары тиэнэн атыы тэрийэн ааһаллара. Соннук өрүһүнэн куорат, дэриэбинэ аайы тохтотолоон ааһаллара. Дьэ ол аал кэлиитэ киэҥ сурахтаах буолара. Бу кэлэр, ити кэлэр диэн эрдэттэн хомунан кэтэһэр этилэрэ. Покровскай, Өктөм аал кэтэһэр дьонунан ыгыччы туолан хаалара. Аал кэллэҕинэ өрө көтөҕүллүү, ампаалыктаһыы, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа толору тардыллара үһү. Биһиги дьоммут, хоточчулар,куоракка киллэрэн атыылаабыт испиэскэлэрин, тутуу уонна оттук маһын атыылаабыт харчыларын аал кэллэҕинэ ас-таҥас, ону таһынан булт, саа сэптэрин, быа-туһах, сүгэ, тоһоҕо о.д.а. дьиэҕэ-уокка туттуллар малы-салы атыылаһыыга мунньаллара».
Дьэ ити курдук испиэскэ таас анаан-минээн өрүс дьапталҕатыгар, маны туһанан үптэниҥ диэбиттии биһиги Хоточчубутугар өрдөөҕүттэн баар. Өбүгэлэрбит барахсаттар үлэ, түбүк бөҕө көрсөн олорон ааспыт олохторун бу испиэскэ кэпсии сыттаҕа.
Лира Яндреева, Хоточчу с.