Ырыа Миисэ ыллыгыттан суолу тэлэн Тиит Арыы «Эркээйи» култуура киинэ үбүлүөйүн көрсөр.
Михаил Федоровы-Ырыа Миисэни Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитин, «Бочуот Знага» уордьаннаах Хаҥаласка аар-саарга аатырбыт биир дойдулаахтарын Тиит Арыы култууратын дьиэтин эдэркээн үлэһиттэрэ киэн тутта ааттыылларын көрсүһээт да астына көрдүм. Кэлэктиип 75 сылын көрсөөрү бэлэмнэнэ, соҕурууҥҥу нэһилиэктэргэ гастроллуу бараары түбүгүрэ сылдьар кэмигэр билсистибит. Бу үлүгэр саҥалыы тутуулаах култуура киинигэр барахсаттар биир анал хостоохторо бу күннэргэ мастарыскыайга кубулуйбут этэ. Кэнсиэргэ туттар малларын-салларын ситэринэн күн солото суохтара. Сарсын – улуус саамай ыраах нэһилиэгэр Иһиккэ тиийэргэ тугу да умнумуохха наада дэһэллэрэ. Кэлин истибитим, этэҥҥэ эргиллэн саҥа көрсүһүүлэрин эрчим ылан, биир идэлээхтэрэ хайдах дьаһанан олороллорун көрөн-билсэн кэлбиттэрин.
Бу дьиэҕэ олохтоох дьаһалтабыт, бибилэтиэкэ эмиэ хосторбутун ылан олороллор, — диэн кэпсээннээх буолла Александра Ноговицына, кэлэктиип салайааччыта. — Дьиэлэрэ ситэри тутуллан киирдэҕинэ көһүөхтэрэ. Кыараҕаспыт да буоллар, киһи муоһа суох, син дьаһанан үлэлии олоробут, 19 түмсүүлээхпит, ол иһигэр 8 оҕолорго (оскуоланы кытары бииргэ түбүгүрэбит). Сыл аайы нэһилиэккэ үлэни түмүктүүр тэрээһиннээхпит – түөлбэлэр, общественнай сэбиэт, дьахтар сүбэтэ о.д.а. бары бииргэ. Быйыл пресс-кииннэннибит, үлэни сырдатарга. Уопсайа, Чкалов сэлиэнньэтин КСК-тын, ону сэргэ техүлэһиттэри киллэрэн туран, 12-бит, — диэтэ дириэктэр.
Үгүһү кэпсэттибит. Ол быыһыгар айар үлэһиттэрэ Тамара Рафаилова, Саргылана Ефремова кэнсиэргэ төбөҕө кэтэр короналарын киэргэтэ олордулар…
Мин бу тэрилтэм историятын хасыһа олоробун, үбүлүөйбүтүн көрсө. Аҕа дьоммут «Таҥара сатыылаабыт дойдута» диэн нэһилиэкпит кинигэтин олус даҕаны үчүгэйдик оҥорбуттар, култуура дьоно урут нэһилиэнньэни кытары үлэлииллэр да эбит. Эчи, көхтөөхтөрө үчүгэйин! Аҥардас Ырыа Миисэбит – эпоха киһитэ, туспа кэпсээн. Үбүлүөйдээх бэлиэ күммүтүгэр кими да умнубатарбыт! Эһээм, сэрии бэтэрээнэ, общественник, үлэһит, салайааччы бэрдэ Иван Петрович Ефремов элбэҕи да сурукка тиһэн хаалларбыт эбит. Кини кулуупка кытары үлэлии сылдьыбыт. Үгүс дьон туһунан биллим. Бэтэрээннэрбитин чиэстиэхпит-бочуоттуохпут, — диэтэ Александра Артуровна.
Бу ыччат Тиит Арыыны ааттаппыт Екатерина уонна Артур Ефремовтар кыыстара. Исписэлииһинэн үлэлиир Саргылаана эмиэ. Кулуупка улааппыт оҕолор диэтэхпинэ даҕаны сыыспатым буолуо, удьуор “култуура кулуттара”. Мин, учууталлар оҕолоро, оскуола сытын, айыы тыынын ахтарым курдук, бу кыргыттар кулууптарын сүпсүлгэнин суохтууллара чахчы. Онтон аҕалара Артур Иванович, билигин даҕаны нэһилиэккэ соҕотох баянист. Кини эрэ баянын доҕуһуолунан табыллан ыллыыр ырыаһыт Тиит Арыыга элбэх буолуо. Ырыа толорооччу уонна музыканан доҕуһуоллааччы бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, ыксаллаах, уолуйуулаах түгэннэргэ тута көмөлөсүһэн биэрэллэрэ баар суол. Онтон кыргыттар ийэлэрэ Екатерина куоластаах ырыаһыт бэрдэ, элбэх оҕолоох ийэ, сиэн бөҕөлөөх эбээ. Оннооҕор «Эн сулускун» телевидение күрэҕэр кыттан көрөөччүлэри сөхтөрөн турар, куолаһын кэрэтин сүтэрэ илик. Быыкайкаан хамнаска үйэлэрин тухары үлэлээн, ыллаан-туойан, музыканан кэрэ талааннарын дьонноругар анаан кэлбит барахсаттар, култуура сэмэй үлэһиттэрэ. Син тиит-арыылары балачча билэрдии, нэһилиэк үлэтигэр кыттар көхтөөх дьон элбэхтэр буоллаҕа — учууталлар, оҕо уһуйаанын, производственнай тэрилтэлэр, дьаһалта үлэһиттэрэ. Ол курдук, Галина Крылова, Людмила Аммосова, Людмила Федорова, Любовь Индеева, Валентина Васильева о.д.а. кытталларыр этилэрин билэрим.
Михаил Федоров – Ырыа Миисэ умнуллубат үтүөлээх
Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ 1948 сыллаахха педрабфак кэнниттэн Ворошилов аатынан холхуос кулуубун салайбыта. Кэлин Маленков, Карл Маркс ааттарынан холкуостарын уус-уран самодеятельноһын салайбыт, онтон Чкалов, Улахан Аан, Өктөм кулууптарыгар, райисполком култуураҕа салаатыгар үлэлээбитэ, кэлин Тиит Арыытыгар төннүбүтэ. Фестивалларга бастыыллара, биэс төгүл дьокутаатынан талыллан олох үөһүгэр сылдьыбыт, олоҕун култуураҕа анаабыт киһи. Билигин кини аатынан тиит-арыыларга куонкурус тэриллэр. Видеоролик бэлэмнииллэр.
Култуура үлэһит династиялара даҕаны дэниэхтэрин сөп эбит, бу аймахтан элбэх киһи бу кэрэ эйгэҕэ үлэлиир. Ефремовтар кыргыттара кэллиэгэлэриниин дьону кытары үлэлэригэр сонун сүүрээннэри киллэрэр санаалаахтар. Аныгы дьону кэрэхсэтэр уустук. Суол арыллан билигин ыччаттар куоракка тардыһаллар, оннооҕор өрөбүллэргэ Дьокуускайдаабыт буолаллар, урукку курдук дискотекалар субуота аайы суохтар дэһэллэр кыргыттар. Онон тэрээһиннэрин сонуннук ыытарга дьулуһаллар. Цифровой экран баара буоллар дэһэллэр. Оскуола оҕолорун кытары үлэлииллэр. Куруһуоктарынан үлэ баар. «Иэйии» үҥкүү ансаамбылын сэргэ аныгы үҥкүүнү үөрэтэллэр. Нөмүгү, Тумул нэһилиэктэригэр сылдьыбыттар. Улууска ыытыллар күрэхтэргэ, көрүүлэргэ кытталлар.
Суруналыыстар бу сырыыбыт кэнниттэн мин «Эркээйилэргэ» эрийэ сырыттым, соҕурууҥҥу нэһилиэктэригэр хайдах сылдьан кэлбиттэрин ыйыталастым.
Олус бэркэ сылдьан кэллибит, — диэн астына кэпсээтэ Александра Ноговицына. – Иһиккэ, Кытыл Дьураҕа кэнсиэртээтибит. Түгэх нэһилиэктэр буолан гастрол тиийбэтэҕэ, ырааппыт эбит. Икки кулуубунан толору көрөөччү этэ – ытыс хабыллар тыаһа! Кэнсиэрбит аныгы хайысхалаах этэ, онон баяна суох доҕуһуол. Биһиги нэһилиэкпитигэр курдук нуучча-саха олорор сирдэрэ. Барытын онон икки тылынан ыыта сатаатыбыт, биллэриибитигэр тиийэ, — диэтэ кулууп үлэһитэ, атын кулууптары көрөн, хайдах үлэлии олороллорун билсэн, бэйэбит үлэбитин билиһиннэрэн, көрдөрөн, уопут атастаһан кэллибит. Аны сааһыары өссө кэлиэх буолан тылбытын биэрдибит. Дьон махталын, хайҕабылын ылан аҕай кэллибит. Мантан инньэ сэтинньи 30-гар буолар үбүлүөйбүтүгэр бэлэмнэнэбит. Бириэмэ ыгым, түмсүүлэрбит кыттыахтара. Кэлээриҥ, ыҥырабыт! – дии хааллылар тиит-арыыларбыт.
Людмила Аммосова.