Истиҥ тылынан
Үтүө киһи аата үс үйэ ааттанар диэн бэрт бэргэн этии баар. Ол курдук быйыл, ахсынньы 6 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, Россия худуоһунньуктарын айар Сойууһун уонна Аан дойдутааҕы худуоһунньуктар федерацияларын чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, эмэгэттээх эмчит, Иван Иванович Монастырев — Тирэх Уйбаан төрөөбүтэ 75 сылын туолар.
Коллегабын, доҕорбун ахтан ааһар буоллахха, кини 1949 сыллаахха Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Бэйэтэ да кыратыттан кытаанах, тэтиэнэх уол буолан 1968 сыллаахха Чурапчытааҕы оҕо спортивнай интэринээт-оскуолатыгар үөрэххэ киирбитэ эрээри тарбахтарын оһоллоон салҕыы үөрэммэтэҕэ. Кэлин Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа үөрэххэ киирэн, онтун 1979 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрэн маастар-худуоһунньук уонна муосчут идэтин баһылаан, бастаан Дьокуускайдааҕы «Сардаана» ювелирнай фабрикаҕа, ол кэннэ Худфоҥҥа уонна да атын араас тэрилтэлэргэ үлэлии сылдьан, Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, Одун Хаан оҥоһуутунан, олоҕун доҕорун Прасковья Павловнаны көрсөн, ыал буолан кэргэнин дойдутугар, Хаҥалас улууһугар көһөн кэлбиттэрэ.
Бастаан утаа кини «Ай-Тал» диэн ювелирнай тэрилтэҕэ, ол кэннэ быстах кэмҥэ Покровскайдааҕы бастакы оскуолаҕа үлэлээбитэ. Ол кэннэ «Саргы түһүлгэтигэр” үлэлии сырыттаҕына мин тарбаҕар талааннаах ураты киһи биир үлэтин быыстапкаҕа бэлиэтии көрөммүн, 1996 сыллаахха Покровскайдааҕы оҕо художественнай оскуолаҕа үлэҕэ ыҥырбыппын кини быһа гымматаҕа. Ол курдук, Уйбаан Уйбаанабыс биһиги тэрилтэбитигэр бэрт тахсыылаахтык үлэлээн, араас быыстапкаларга кыайыылаах тахсан, чиэскэ-бочуокка тиксэн, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна» ааты ылан, Россия худуоһунньуктарын айар Сойууһун чилиэнэ буолан, норуот маастарын аатын сүгэн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыаҕар дылы үлэлээн «Трудовая слава Хангаласской земли» диэн кинигэҕэ киирбитэ.
Сынньалаҥҥа тахсан баран, баардаах баардааҕа батарбакка, Уйбаан Уйбаанабыс мас оҥоһуктарынан күүскэ дьарыгыран барбыта. Кини талааннаах тарбаҕыттан дириҥ ис хоһоонноох, мындыр өйдөбүллээх, көрүөхтэн эрэ кэрэ көстүүлээх уус-уран оҥоһуктар бииртэн-биир айыллан тахсан барбыттара. Кини ити оҥоһуктарынан араас быыстапкаларга кыттан саҕалыырыгар мин кинини өйөөн элбэхтик онно-манна илдьэн-аҕалан турардаахпын. Ол курдук кини «Үргэл» хартыына галереятыгар уонна да өрөспүүбүлүкэ араас музейдарын, тэрилтэлэр быыстапкалыыр саалаларыгар, бэл, төрөөбүт дойдутугар Чурапчыга кытары тиийэ сылдьыспытым. Кэлин 2018 сыллаахха ХИФУ Култуурунай киинигэр үлэтин көрдөрүүгэ туруорбута бар дьон биһирэбилин ылыан ылбыта.
Аны туран, били миэхэ үлэлиир сылларыгар, киһи көмөтө суох бэйэтэ тылы сатаан наардаан суруйбат киһим, кэлин айылҕата арыллан, көстүбэт Үөһээ күүстэр этиттэриилэринэн суруллубут алгыс-хоһооннорун хомуурунньугун «Алгыс – саха анала, омук тутула» диэн ааттаан 2006 сыллаахха бэчээттэтэн, ол кэннэ 2016 сыллаахха «Айыы сырдык тыына» диэн дьон эрэ сэргиир, туһанар кинигэлэрин таһааттаран, кэлин эбиитин «Хаҥалас» диэн бэйэтэ суруйбут хоһоонугар туох да ааттаах ырыа айыллан, онтун Лэгэнтэй диэн биллэр ырыаһыт доргута толорон, доҕорум билэр дьонун олуһун диэн сөхтөрбүтэ да, биһирэппитэ даҕаны.
Сити курдук, кини бу олохтон күрэниэр дылы маһынан кыһан, буорунан сыбаан оҥорбут иччилээх эмэгэттэрин нөҥүө уонна бэйэтэ эрэ билэр айылҕатын тылын күүһүнэн дьону эмтииринэн-томтуурунан дьарыгыран, саха дьонугар эрэ буолбакка, омугуттан тутулуга суох кыһалҕаҕа кыһарыйтаран киниэхэ кэлбиттэргэ барыларыгар көмөлөһөн, сорохторго оҕо кутун иҥэрэн, элбэх ыал оҕолонон дьоллонон олороллоругар күүс-көмө буолбута. Ону ааһан олоххо муммут-тэммит үгүс киһини ыраастаан-арчылаан, уйулҕаларын уһугуннаран, дьылҕаларын көннөрөн, сырдык-ыраас суолга үктэннэрэн, тустаах дьоҥҥо саппаҕырбыт санааларыгар, олбоодуйбут олохторугар тирэх буолан, кэлин кэргэнин көмөтүнэн булбут «Тирэх» диэн аатынан, республика таһымыгар эрэ буолбакка, бүтүн Россияны уҥуордаан омук дойдуларыгар тиийэ кини албан аата ааттаммыта, суон сураҕа сураҕырбыта, Аар саарга аатырбыта. Ол курдук кини аатын ааттаан туран, олохторугар тирэх көрдөөн, дойду араас муннуктарыттан, омук сирдэриттэн тиийэ дьон сырыыта үксээн испитэ эрээри, биир үксүн дьону эмтиир усулуобуйата суоҕуттан, кэлин бэйэтин доруобуйата айгыраан дьон сырыытын аччатарга күһэллибитэ.
Ол эрээри, Уйбаан Уйбаанабыс дьоҥҥо үтүөнү оҥорор баҕата баһыйан, өр кэмнэргэ өй-санаа биһигэ оҥостубут баҕатын олоххо киллэрэр сорук туруорунан, уус-уран оҥоһуктарын, алгыстаах хоһооннорун түмэр, иччилээх эмэгэттэрин көмөтүнэн дьону эмтиир, алгыһын тылын аныыр туспа дьиэлэниэн баҕаран, даачатын тиэргэнин иһигэр оннук тутууну саҕалаабыта. Бу дьиэ силигин ситэн олоххо киирбитэ буоллар, Уйбаан Уйбаанабыс салҕыы бэйэтин эйгэтинэн этиттэрэн, айылҕатын күүһүнэн салайтаран, инникитин өссө да үгүс киһиэхэ күүс-көмө буолуохтаах ыра санаата туолбат төлкөлөммүтэ олус хомолтолоох.
Мин, аҕа доҕорум, коллегам, ытыктыыр киһим Уйбаан Уйбаанабыс туһунан хаһыакка элбэхтик ахтан, суруйан турабын. Ол курдук, 2016 сыллааҕы биир суруйуубар: «…Тирэх Уйбаан көмөтүнэн күн сырдыгын көрбүт оҕолор, этэҥҥэ сылдьан хас биирдиилэрэ саха сиэринэн ортотунан 3-4 оҕолоннохторуна, аны 20-30 сылынан, быһа холоон бу оҕолор ахсааннара муҥҥа тиийэ элбиэх этилэр. Бу биир киһи холугар хайдахтаах курдук демография сайдыытыгар, ыал туруктаах буоларыгар сүдү кылаатый, доҕоттоор?…» — диэн суруйбуттаахпын санатан тураммын, Тирэх Уйбаан курдук дьон туһугар күүс-көмө, тирэх буолбут киһи аата умнууга хаалара олох табыллыбат дии саныыбын.
Манна олоҕуран, Уйбаан Монастырев аатын үйэтитэр сыалтан, мин өссө 2021 сыллаахха көтөҕө сылдьыбыт этиибин хаттаан хаһыат нөҥүө тиэрдиэхпин баҕарабын. Ол, кини өр кэмҥэ олорон ааспыт даачатын дьиэтэ турар «Эркээни» уулусса аатын «ул. Ивана Монастырева-Тирэх» диэн ааттыыр буоллар, ытык киһибит, Аар Айыы итэҕэллээх убайбыт Уйбаан Уйбаанабыс аата үйэлэргэ ааттана, бэйэтин кэннэ хаалларбыт түмэл дьиэтэ биһиги куораппытыгар дьону ыҥыра, угуйа турар өссө биир ыалдьыттары ыҥыран көрдөрөр, дьону кэрэхсэтэр, Аар Айыы итэҕэлин сөргүтэр биир дьоһун сирэ буолуох этэ диэн этиибин киллэрэбин уонна ону тустаах дьон өйүүллэригэр көрдөһөбүн.
Александр Харитонов, Покровскайдааҕы оҕо ойуулуур-дьүһүннүүр оскуола дириэктэрэ.