Историяны сэгэтэн
Ким тугу билэрий бу амарах санаа тэрилтэтин туһунан? Билигин төһө кыахтаахтык үлэлиирий? Быһаччы этэр уустуктардаах курдук… Бүгүн мин хаһыаппытыгар ааспыт Хаҥалас улууһун гениалогиятыгар анаммыт өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-чинчийэр конференцияттан улуустааҕы бибилэтиэкэ үлэһитэ, быйыл сайын тэриллибит историяҕа уонна кыраайы үөрэтиигэ кулууп салайааччыта Людмила Колесова дакылаатыттан кылгатан билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Санатан этэр буоллахха, кыраайы үөрэтээччилэрбит Аан дойду бастакы сэриитэ түмүктэммитэ 100 сылынан онно хаҥаластар кыттыыларын туһунан матырыйааллары түмэн кинигэ таһаарбыттара. Оччолорго бу сэриигэ уруккута Арҕаа Хаҥалас улууһуттан көстүбүтүнэн, 400-тэн тахса нуучча дьоно (сахалары дойдубут чулуу уолаттара Гавриил, Павел Ксенофонтаах кэмигэр улаханнык туруорсан босхолоппут үтүөлээхтэр), икки үйэ иннинэ курдук Россия араас күбүөрүнэлэриттэн ыытыллыбыт бааһынайдар, дьаамсыктар удьуордара хабыллан, Российскай империя интэриэһигэр ыраахтааҕы аармыйатыгар сулууспалаабыттара. Историяны кэрэхсээччилэрбит бу дьон ир суолларын ирдэһэн умнулла быһыытыйбыт үгүс кырдьаҕастарбыт ааттарын тилиннэрбиттэрэ. Бу дьыаланы хара ааныттан патриот бэрдэ биир дойдулаахпыт, “Потомки государственных ямщиков” общественнай тэрилтэ салайааччыта Анатолий Добрянцев, ДОСААФ тэрилтэтиттэн общественник, РФ, СӨ физическэй култуураҕа уонна спортка үтүөлээх үлэһитэ, үтүөлээх тириэнньэрэ Александр Куприянов о.д.а. көҕүлээһиннэринэн бибилэтиэкэбит, түмэллэрбит үлэһиттэрэ ылсыбыттара.
Дьиҥинэн, сэбиэскэй кэмҥэ ыраахтааҕы аармыйатыгар сулууспалаабыт, бэйэлэрин кэмигэр Россия Эбэ-хотуҥҥа улахан үтүөлэрин иһин Георгиевскай мэтээллээх урукку саллааттар, биллэ-көстө сатаабаттара, устунан ыччаттара даҕаны интэриэһиргээбэттэрэ. Онтон бу, үксүлэрэ үөрэҕэ суох боростуой үлэ дьоно, оччолорго ыарахан сулууспаны ааспыттара. Ити кэмҥэ өссө Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ, гражданскай сэрии буолан түрбүөннээх сыллартан аҕыйахтара эрэ дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Ол эрээри, син сорохторун тустарынан, үһү-тамах курдук да буоллар,сэһэн-сэппэн, наҕараадалара да син биир хааллаҕа.Үгүстэрин хаартыскалара да суох…
Кыраайы үөрэтээччилэрбит Саха сирэ урукку кэмҥэ Иркутскайтан салаллан олорбутунан ити куоракка баран түмэллэргэ матырыйааллары ирдэһэ сылдьан таарыйа бу Кыһыл Кириэс аан дойдутааҕы тэрилтэтин араас омук сирдэригэр кэккэ биричиинэлэринэн түбэспит биһиги дьоммутугар көмөлөрүн туһунан билбиттэрэ. Олортон биирдэстэрэ Людмила Колесова бу соторутааҕыта ыытыллыбыт конференцияҕа тугу билбитин иһитиннэргэ холоммута хайҕаллаах дьыала. Урукку дьоруойдарбыт туһунан кыра даҕаны сибидиэнньэлэр инники чинчийиилэргэ олук уураллар.
Кыһыл Кириэс тэрилтэтин историятыттан кылгастык
Аан дойдутааҕы маҥан фоҥҥа Кыһыл Кириэс диэн бэлиэ аармыйалар санитарнай тэриллиилэригэр 1864 сыллаахха дипломатическай конференцияҕа бастакы Женевскай Конвенция ылыллыбытыгар бигэргэтиллибитэ. Бу бэлиэ хайа да өттүттэн өстөөхтөн көмүскэли ыларга ананан оҥоһуллубута. Тоҕо бу маннык ойуулаах бэлиэ олоххо киллэриллибитин эттэххэ, биричиинэтэ хас даҕаны. Маҥан знамя аан дойдутааҕы сыһыаннаһыыларга сэриини тохтотууну көрдөһүү бэлиэтин курдук ылынылллар. Кыһыл Кириэс уруккуттан сэриигэ бааһырбыт дьоҥҥо медицинскэй уонна моральнай көмө быһыытынан тиэтэйэр амарах санаалаахтарга ытыктабылы туоһулуура. Бу бэлиэ түргэнник оҥоһулларынан, ыраахтан көстөрүнэн судургу этэ. Ол эрээри, 1867 сыллаахха Женевскэй Конвенциянан Кыһыл кириэһи сэргэ Кыһыл полумесяц (тахсан эрэр ый аҥара) көмүскэлгэ олохтоммута.
1876-1878 сыллардааҕы Нуучча-турецкай сэриитин кэмигэр Османскай империя бэйэтин санитарнай обуостарыгар, мусульман-саллааттар Кыһыл Кириэһи итэҕэллэрин баһааҕырдар курдук сыаналыылларын ытыктаан, тэҥ суолталаах Кыһыл Полумецаһы туттар буоларын туһунаниһитиннэрбитэ. Ити да буоллар бу бэлиэни 1892 сыллаахха эрэ Аан дойдутааҕы хамсааһын бэйэтин дипломатическай конференциятыгар бигэргэтэн туттарга быһаарыы ылыммыта.
2005 сыллаахха Аан дойдутааҕы Кыһыл Кириэс кэмитиэтэ аны үһүс бэлиэни, Кыһыл кристаллы туттары олоххо сыһыана, туох да харгыһа суох аны тэҥҥэ туттуллар тутулламмыта. Бу туһунан Людмила Колесова бэйэтин конференцияҕа дакылаатын киирии тылыгар иһитиннэрбитэ. Онон, билсиҥ, кыраайы үөрэтээччибитүлэтин.
Амарах санаа Кыһыл Кириэһэ
Аҕа дойду сэриилэригэр кыттыбыт буойуттарга көмөтүн туһунан
Россияҕа сэтинньи (17) 1854 сыллаахха, историяны сэгэтэн көрөр буоллахха, княгиня Елена Павловна Романова көҕүлээһининэн Крестовоздвиженскай амарах санаа сиэстэрэлэрин общината тэриллибитэ. 1867 сыллаахха ыам ыйын 3 күнүгэр (уруккунан 15-гэр) Россия императора Александр-II “Российское общество попечения о раненых и больных воинах» диэн Россия сэрии толоонугар бааһырбыт уонна ыалдьыбыт буойуттарыгар көмөҕө общество Устаабын бигэргэппитэ. 1879 сыллаахтан киэҥник биллибит ити Россиятааҕы Кыһыл Кириэс обществота Санкт-Петербурга «Россиятааҕы Кыһыл Кириэс обществота” диэн ааттанан тэриллибитэ. Общество бочуоттаах чилиэннэринэн император бэйэтэ уонна оччотооҕу былаас биллэр-көстөр дьоно — улуу кинээстэр уонна кинилэр кэргэттэрэ, кыргыттара, үрдүк сололоохтор, духовенство бэрэстэбиитэллэрэ буолбуттара.
Мин кэллиэгэм бибилэтиэкэр Маргарита Дмитриевна Семенованы кытары Аҕа дойду маҥгайгы сэриитин Хаҥалас улууһуттан кыттыылаахтарын тустарынан чинчийэ, ирдэһэ сылдьан Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай архыыпка үлэлии барбыппыт. Ол эрээри, ити кэмҥэ бу сэрии туһунан докумуоннары Москва историческай архыыбыгар илдьэ барбыттарын эрэ истэн хаалбыппыт. Ол да буоллар, Кыһыл Кириэс общество оччолорго байыаннай билиэннэйдэргэ көмөтүн туһунан кэккэ докумуоннары булбуппут. Бу архыыптан 1900 сыллаахха Иркутскайга бааһырбыт буойуттарга көмөҕө амарах санаа сиэстэрэлэрин обществолара тэриллэ сылдьыбыттарын билбиппит. Балар билиҥҥи Кыһыл Кириэс сулууспатын оруолун толорон сэриигэ эмсэҕэлээбиттэргэ, о.д.а. көмө оҥорон абыраабыттарабиллэр. Биһиги Сербия, Германия, Польша, Турция, Голландия, Пруссия байыаннай билиэннэйдэр лааҕырдарыгар докумуоннарга Кыһыл Кириэс кэмитиэттэрэ атын судаарыстыбалар лааҕырдарын кытары суруйсубут суруктарын булбуппут. Олор истэригэр Өлүөхүмэ, Арҕаа Хаҥалас улуустарыттан байыаннай сулууспалаахтар тустарынан сибидиэнньэлэр көстүбүттэрэ.
Докумуоннары кытары үлэлии сылдьан
Иркутскайтан уонна Саха сириттэн кимнээх ханнык нэһилиэнньэлээх пууннартан сэриигэ барбыттарын тиспит испииһэктэригэр дьон араспаанньалара араастаһалларын көрбүппүт. Иркутскайдарга Петровтар, Соколовтар, Строевтар, Лобановтар, Шиловтар о.д.а. диэн араспаанньалаахтар көстүбэттэр этэ. Тэҥнээн көрөн баран Иркутскай архыыбын үлэһититтэн ыйыталаспыппытыгар кини урут бүтүн сэлиэнньэ дьоно биир араспаанньалаах буолара да баарын эппитэ уонна эһиэннэригэр итинниктэр түбэстэхтэринэ олус болҕомтолоох буолуҥ диэн сүбэлээбитэ, призывниктар ааттара уонна араспаанньалара эрэ баар буолуон сөбүн эппитэ.
Бу архыыпка үлэлии сылдьан нуучча билиэннэйдэригэр көмө туһунан 1916 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи докумуону булбуппут. Иркутскай күбүрүнээтэригэр Москваттан араас кэнсиэртэр, акциялар көмөҕө тэриллибиттэрин уонна биирдиилээн амарах санаалаах дьон сиэртибэлээһиннэринэн харчы хомуллубутун туһунан баара. Ол курдук Покровскайбытыттан аармыйаҕа ыҥырыллыбыт Лобанов Петрга, “питательнай пуун» санитарыгар, Кыһыл Кириэс кэмитиэтиттэн бэриллибит дэбиэринэс көстүбүтэ. Бу докумуоннары кытары өссө Лобанов Василий Никитич, 1911 сыллаахха ыҥырыллыбыт, Лобанов Андрей Николаевич, 1915 сыллаахха эмиэ Покровскайтан аармыйаҕа ыҥырыллыбыт дьон туһунан сибидиэнньэлэр бааллара. Ону сэргэ Пруссияҕа билиэҥҥэ сылдьыбыт Припузов Иннокентий Дмитриевич, Иркутсакайга Матвеев Иван диэн киһи баһыылка ылбытын туһунан, билиэннэй Наумов Иван Степановичка сыһыаннаах докумуоннара көстүбүттэрэ. Бу дьон Германияҕа Брандербурга, Пруссияҕа, Сербияҕа Польшаҕа лааҕырдарга ыытыллыбыттара ыйыллыбыт этилэр.
Ол курдук, Филиппов Семен Егорович диэн Иһит сэлиэнньэтиттэн ыҥырыллыбыт салаат ньиэмэстэргэ билиэҥҥэ сылдьан күрээбитэ, бэрт эрэйинэн дойдутун булан баран кэлин 1965 сыллаахха олохтон барбыта биллэр.
Иһит буолаһыттан Федоров Иннокентий Григорьевич (1895-1970 сс.), аан дойду бастакы сэриитин кыттыылааҕа, эмиэ билиэҥҥэ түбэһэн Германияҕа сылдьыбыт этэ, дойдутугар кэлэн Кальвиц-Леонгард аатынан холхуоска биригэдьииринэн үлэлээбитэ.
Кытыл Дьураттан, Уулаах Аантан, Иһиттэн…
Эмиэ хас да киһи ыраахтааҕы аармыйатыгар сулууспалаабыттар эбит. Емельянов Федот Михайлович (1882-1949 сс.) 1913 сыллаахтан сэриигэ сылдьыбыт. Икки сыл Украинаҕа, онтон ньиэмэстэр билиэннэригэр түбэһэн фермердэргэ үс сыл батараактаабыт, 1919 сыллаахха эрдэттэн тэристэн куоппут, сылы быһа онон-манан айаннаан бэрт эрэйинэн син дойдутун булбут. Өссө ол айаныгар арыт кыһылларга, арыт үрүҥнэргэ даҕаны билиэн түбэҺитэлээн ылбыт.
Онтон аан дойду маҥнайгы сэриитин кыттыылааҕа Петров Петр Иванович сэттэ сыл Венгрияҕа билиэҥҥэ сылдьыбыт, үчүгэйдик венгр тылынан кэпсэтэр да буолбут, Якушев Иван Васильевич австро-венгерскай фроҥҥа аатырбыт Брусиловскай кимэн киириигэ сэриилэһэ сылдьан өстөөхтөртөн чугуйууга 1916 сыллаахха австриецтарга билиэҥҥэ түбэспит. Кэлин син дьиэтигэр эргиллэн кэлбит. Биир дойдулаахтара киниэхэ Австрияк, судургутутан Австрия диэн хос ааты иҥэрбиттэрэ биллэрэ.
Маны сэргэ атын нэһилиэктэртэн эмиэ хас да киһи билиэҥҥэ түбэспиттэрин туһунан булбуппут. Германия билиэнигэр сылдьыбыт Иванов Михаил Степанович билиэнтэн 1920 сыллаахха төннүбүтэ уонна ревком бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Бандьыыттар кинини 1922 сыллаахха ытан өлөрбүттэрэ... Өссө биир аан дойду бастакы сэриитин кыттыылааҕа, сэбиэскэй былааһы Саратов куоракка олохсуспут Припузов Иннокентий Дмитриевич кэлин “Луговка” холкуоһу салайбыта. Кини, 1887 сыллаахха ахсынньы 7-гэр төрөөбүт киһи, 25 сааһыгар 1913 сыллаахха ыраахтааҕы аармыйатыгар ыҥырыллыбыт этэ. Бииргэ төрөөбүт убайын Моисейы, тастыҥ быраатын Андрей Ивановиһы кытары 1914-1916 сыллардаахха сулууспалаабыта. Кини унтер-офицер званиелааҕа. Соҕуруулуу-Арҕаа фронт састаабыгар генерал-адьютант Алексей Алексеевич Брусилов командованиетынан Карпатка сэриилэспит. Бэрт күүстээх киһи буолан Карпат хайаларыгар гранатометчигынан сылдьыбыт. Ол кыргыһыыларга олус элбэх киһи өлбүт. Снарядтар хайа тааһыгар түһэн осколактарынан кытары дьону өлөртөөбүттэр үһү. Иннокентий Петров бу кыргыһыы сэттэ өстөөх саллаатын илиинэн киирсиигэ суох оҥортообут, онон Георгиевскай кириэһинэн наҕараадаламмыт этэ.
Карпат хайаларыгар
Биир түбэлтэни Иннокентий Притузов ахтарын кэпсииллэрэ. 1915 сыллаахха Карпат хайаларыгар император Николай—II кэлэр диэн буолбут. Долгуйуу бөҕө, барыларыгар эргэ формаларын устарга уонна чехтэр саҥа, ыраас таҥастарын кэтэргэ бирикээстээбиттэр. Стройдаан турдахтарына ыраахтааҕы маҥан атынан айаннатан ааспыт, кэнниттэн — арыалдьыттара. Онтон император ааһаатын кытары таҥастарын уһултаран ылбыттар, саллааттар, биллэн турар, албыннаатылар диэн олус хомойбуттар.Биирдэ астаах повозкалара инники диэки элээрдэ турбут, аһа суох хаалбыттар. Тоҕус саллаат онон молдаваннар дэриэбинэлэригэр киирэн ас көрдүүргэ, уорарга да күһэллибиттэр…
Иннокентий Припузов 1917-1919 сылларга Германияҕабилиэҥҥэ сылдьыбыт. Аччыктаан хайаттан түгспүт кэмнэригэр ньиэмэстэр кинилэри билиэн ылбыттар этэ.Тоҕус киһиттэн бэһиэйэх хаалтарын кэпсиир эбит. Кинилэри икки сууккаҕа көньүүһүнэҕэ хаайан сытыарбыттар, онтон поездка олордон икки чаас курдук айаннатан шахтаҕа аҕалбыттар, үлэҕэ умса анньыбыттар.Олус ыарахан үлэ этин ахтар эбит — дириҥтэн таас чоҕу үөһээ таһаартараллын. Биир сыл үлэлээбиттэр, онто кинилэри, тоҕус киһини, соторутааҕыта сэрииттэн кэлбит помещикка үлэлэппиттэр. Бурдук үүннэрэллэр, ол помещиктарын кытары бултка сылдьаллар үһү. Ытан түһэрбит көтөрдөрө атын киһи сиригэр түстэҕинэ тыыппаттар… Ити помещикка икки сыл үлэлээбиттэрин ахтар, ардыгар таҥара бырааһынньыктарыгар куоракка баралларын көҥүллүүллэр эбит. Дьэ итинниккэ сылдьан хайдах күрүүр туһунан былаанныыллар эбит. Хата кинилэр дьоллоругар биир кырдьаҕас ньиэмэс көмөлөһөн ас уонна компас биэрбит. Онон 1919 сыллаахха Ороһуоспаҕа Австро-Венгрияны уҥуордаан дьэ күрээбиттэр. Аҕыс буолан, биир киһилэрэ доруобуйата мөлтөн аара хаалбыт. Кинилэр күнүс тыаҕа бүгэ сытан баран түүнүн хаамаллар эбит. Икки күн буолан баран кыраныыссаҕа кэлбиттэр,сонно тута кыһыл гвардеецтар тутан ылбыттар, доппуруостаабыттар ахан. Онтон күрүөйэхтэр Россияҕа революция да буолбутун туһунан билбэккэ сылдьыбыттар эбит. Үс хоммуттар, тугу да этэллэрин билбэттэр эбит. Онтон сыл ааспыт. Иннокентий Припузов РККА кэккэтигэр сэриилэспит, Саратов куораты үрүҥнэртэн босхолооһун кэнниттэн дьиэтигэр барарын дьэ көҥүллээбиттэр…
Онтон унтер-офицер Федот Добрянцев билиэҥҥэ Германияҕа 1915 сыллаахха түбэспит. 1919 сыллаахха билиэннэйдэри атастаһыыга дойдутугар эргиллибит. Кэлэн кэргэннэммит. 1922 сыллаахха кини дьиэтигэр кыһыл хамандыыр Нестор Каландаришвили хонон ааспыта кэпсэлгэ сылдьар. Федоров Иван Семенович диэн Иһит киһитэ эмиэ билиэннэйдэри атастаһыыга түбэһэн 1919 сыллаахха дойдутугар кэлбит, өссө ньиэмэс дьахтара кэргэнин аҕала кэлбит. Бырааба кинилэргэ сир биэрбэтэх, кэргэнэ дойдулаабыт. Федот олохтоох кыыһы кэргэн ылан оҕо-уруу тэниппит.
Биһиги өссө биир дойдулаахпыт Иван Скрябин докумуоннарын булбуппут. Кини байыаннай билиэннэйдэр ортолоругар быраас эбит. Эмиэ билиэҥҥэ түбэспиттэри атастаһыыга дойдутугар төннүбүт. Иван Соловьев диэн киһи аата баар этэ даҕаны дааннайдара суохтар этэ.
Иркутскайдааҕы Кыһыл Кириэс кэмитиэтэ билиэннэйдэри ирдэһиигэ, ханна баалларын билиигэ улаханнык көмөлөспүтэ биллэр. Чугас дьоннорун кытары сибээһи олохтообут. Сорохтор олус куһаҕан усулуобуйаҕа түбэһэллэрэ биллэр эбит. Кыһыл Кириэс лазареттары арыйан эмтэтэр, бааһырбыт саллааттар ааттарыттан көрдөһүү-суруктары суруйан көмөлөһөр эбит. Билиэннэйдэр чугас дьоннорун Германияҕа дылы арыаллыыллара биллэр. Кинилэргэ ый аайы харчы хомуйан ыыталлар эбит даҕаны, концлаарҕырдарга ити харчытустаах дьонноругар тиийбэтэх. Оттон байыаннай билиэннэйдэр сухарыыны, куруппаны көрдөөн сурук суруйа сылдьыбыттар. 1919 сыллаахха байыаннай билиэннэйдэри атастаһыы переговордарыгар Кыһыл Кириэс эмиэ актыыбынайдык кыттыбыта биллэр.
Архыыптарга үлэлээн биһиги аан дойду маҥнайгы сэриитигэр кыттыбыт, билиэҥҥэ түбэһэн сор бөҕөтүн көрбүт дьоммут туһунан үгүһү биллибит. Өссө даҕаны сураҕа суох сүппүттэр элбэхтэр. Ирдэһиэххэ наада уонна бу Кыһыл Кириэс тэрилтэтигэр ол ыарахан сылларга көмөтүн иһин махтаныах эрэ тустаахпыт.
Тылбаастаан бэлэмнээтэ Людмила Мордовская.