Хомуһу тарҕатааччылартан биир бастакылара Антонина Адамова

Дьыллар, дьоннор

Олох-дьаһах тупсан, дьиэ-уот тутуллан, орто оскуолалар элбээннэр 1960-с сыллар иккис аҥаардарыгар сайдыы барбытын илэ-чахчы билэр көлүөнэ биһиги буоларбыт дуу. Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр аналлаах, улахан өрөспүүбүлүкэ таһымнаах ырыа күрэҕэр биһиги кылааһынньыкпыт Тоня Артамонова бастаан тахсыбытын күн бэҕэһээ курдук өйдүүбүн.

Тоня хомуһу тардыыга бастакы миэстэни ылбытыгар учуутала И.Е. Алексеев-Хомус Уйбаан үтүөтэ-өҥөтө сүҥкэн буолуохтаах дии саныыбын. Аан дойду кылаастаах виртуоз хомус тардааччы Спиридон: «Шишигин 1972 с. Москваҕа уонна Башкирияҕа Саха АССР өрөгөй күннэрэ ыытыллыбыт кэнсиэртэригэр, биһиги, хомуска оонньооччулар, 6 киһи талыллан — В. Арепин,  В. Петров, И. Алексеев, А. Адамова-Артамонова, А. Ыкчанов барбыппыт. Улахан эппиэтинэстээх сололыыр чиэһи Иван Егорович Тоняҕа итэҕэйбитэ. Эр дьон уонна мин күргүөмүнэн оонньуурбут быыһыгар, ардыгар Тоня соҕотоҕун оонньуура. Саха хомуһа дьүрүһүйэ-лыҥкыныы оонньообутун Сэбиэскэй Сойуус улахан салайааччылара биһирии-сөҕө истибиттэрэ. Башкир омуктар биһиги хомуспутун бэйэлэрин кубыштарыгар маарынната көрөннөр, олуһун сэргээбиттэрэ-биһирээбиттэрэ. Ытыстарын үрдүгэр илдьэ сылдьыбыттара уонна эһиги, сахалар, хомускут күүстээх куоластаах эбит диэн даамнарын биэрбиттэрэ. Сахаларга хомуспут төннүүтүгэр уһулуччу үтүөлээх киһинэн наука дуоктара Иван Алексеев буоларын ама ким мэлдьэһиэй? Хомуска сыһыаннаах бары тэрээһиннэргэ Иван Егорович илиитин сылааһа тиийбит буоллаҕына, биһиги бүтэйдии үөрэбит, күлүкпүтүгэр имнэнэбит”, — диэн кэпсиир Спиридон Спиридонович, учууталын туһунан.

Тоня Артамонова туһунан Спиридон Шишигин өссө маннык кэпсиир: «Ермолай, бары даҕаны эт саастыы дьон буоллахпыт, 1958 сылга Саха АССР-га нулевой кылаас суох буолбутунан, 1968 с. икки бүк элбэх оҕо бүтэрбитэ. Элбэхтэн элбэх баар буоларыныы, ити эн этэр 1967 с. улахан куонкуруска Наахара орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ Семенова Степанида, Колесова Марфа уонна Федорова Людмила сахалыы туойан бастаабыттарын билэбин. Степанида Борисова уонна Марфа Колесова Россия таһымнаах биллиилээх артыыстарынан буолбуттара. Антонина Адамова-Артамонова хомуска оонньооччулар эйгэлэригэр ытыктанар хомус тардааччынан билиниллибитэ. Мин сөҕөбүн ээ, Антонина Семеновна саха тылын учуутала курдук ыктарыылаах, ноҕурусхалаах үлэҕэ сылдьан быыс-арыт булан элбэх оҕону 58 (!) хомус алыптаах дорҕоонугар сыһыарбытын, үөрэппитин. Биир-биэс харчыта суох буор босхо буоллаҕа дии. Үс оҕолоохпун, солом суох диэн булгурутунар, босхолонор кыахтаах, бырааптаах эрээри, кини сөбүлүүр хомуһуттан тэйбэтэҕэ.

Учуутала Хомус Уйбаан, ол кэмнэргэ эдэр киһи, 1965-1966 сс. Хачыкаат аҕыс кылаастаах оскуолатыгар учууталлыы сылдьан, аҕыйах оҕону хомус тардарга үөрэппитинАнтонина мэлдьи ахтар буолара. Университекка үөрэнэр сылларыгар Иван Егоровичка бииргэ дьарыктамыппыт. Антонина Семеновна 1967 с. улахан ырыа куонкуруһугар Мэҥэ кыргыттарын кэннилэриттэн II-с миэстэни ылан турардаах. Аны туран, биһиги хомуска оонньооччулар, тэрээһиннэрбитигэр бука барытыгар кини саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри мэлдьи үлэлэһэр буолара. Бу тэрээһиннэри тэрийиигэ аан бастакынан көх-нэм, көмө-тирэх буолбут дьоннорунан Төхтүр уонна II-с Дьөппөн хомуска оонньооччулара буолбуттара диэн этэрбит сиэр быһыытынан буолуохтаах».

Хомус Уйбаан уһуйуутунан

Кыымтан кутаа уот күөдьүйэринии ытыс ымыытын саҕа кыракый кээмэйдээх саха хомуһа барахсан, туох да эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох хайдах курдук аан дойду киэҥ киэлитигэр аатырда, сураҕырда, дьон-норуот биһирэбилин ылла! Аан дойдутааҕы Хомус түмэлэ хомуска оонньооччулары олус бэркэ түмтэ, сомоҕолоото, санааларын көтөхтө. Аан дойдуга соҕотох Хомус түмэлигэр, хомуска сыһыаннаах, хомуһу өрөтуппут чулуу дьоммут мэтириэттэрэ үйэлэргэ ааттана, көстө-биллэ туруохтаахтара омнуота суох буолуохтаах. С. Шишигин этэринэн, “Саха өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ ытыктабыллаах Михаил Николаев, өрөспүүбүлүкэҕэ 1999 сылы Оҕо сылынан биллэрбитин өйөөммүт, биһигүи хомуһу өрө туппут дьон, норуоттар икки ардыларынааҕы аан бастакы оҕолор бэстибээллэрин II-с Дьөппөн нэһилиэгэр тэрийбиппит.

Суол-иис хаайтарыылаах, Эбэни сатыы туоруурга оҕолор сылайыахтара, элбэх киһини түһэрэр, хоннорор уустуктардаах буолуо диэбиппитин, улуус дьаһалтатын биир тутаах салайааччыта Н.С. Рафаилов барахсан бэйэтинэн ылсан, бэстибээлбит олус бэркэ ааспыта. Бу бастакы олук ууруллубут улахан бэстибээлгэ Антонина Адамова кыттыыта, көмөтө сүдү этэ” диэн билинэр хомус тардааччы Спиридон Шишигин. СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «СӨ учууталлар учууталлара», «Күөрдэм хомуһа»ансаамбыл салайааччыта импровизатор-хомус тардааччы Антонина Адамова-Артамонованы ахтар-саныыр киэһээҕэ II-с Дьөппөн нэһилиэгин култуура киинигэр «Ситимҥэ» кини олоҕун аргыһа бэтэрээн учуутал В.П. Адамов, хомуска үөрэппит оҕолоро, аймахтара, кэллиэгэлэрэ Спиридон Шишигин, Джемма Киприянова, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лидия Харитонова, «Ай ситим» түмсүү салайааччыта Изольда Максимова Покровскайтан киирэн кытынныбыт.

Иһирэх-истиҥ тыыннаах тэрээһини култуура киинин салайааччыта Саргылаана Федорова тэрийэн, иилээн-саҕалаан ыытта. Спиридон Шишигиҥҥэ бэркэ билэр киһибитинээн, улууска ытыктанар салайааччылыын СтепанСоловьевтуун, умнууга хаала сыспыт Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Бочуот Знага» уордьаннаах, Орджоникидзевскай оройуон бочуоттаах олохтооҕо, хомуһу өрө туппут, өр кэмҥэ оонньообут Михаил Федоровы-Ырыа Миисэни олус бэркэ үтүө аатын үйэтитэн тураҕыт ээ, диэн махтал тылларын эттим. Хаҥалас сирин биир чулуу кыыһын, хомуһу олоҕун былаһын тухары өрө туппут, улахан куораттар киэҥ уораҕайдарыгар дьүрүһүйэ оонньоппут А.С. Адамова Хомус түмэлигэр аата ааттаныахтаах, мэтириэтэ туруохтаах диэн көрдөһүүлээх, этиилээх буоллум Спиридон Шишигиҥҥэ. Шишигиннээх Соловьев Ырыа Миисэ мэтириэтин хомус түмэлигэр туруоттарбыттарын таһынан кини үтүө аатын Тиит Арыы култууратын дьиэтигэр иҥэттэрбит үтүөлээхтэр. Үтүө дьоннор үтүө дьыаланы оҥороллор диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Ырыа Миисэни-М.Д. Федоровы үйэтитэр үлэбитигэр учууталбыт, сүбэһиппит И.Е. Алексеев-Хомус Уйбаан көмөтө-сүбэтэ муҥура суох этэ диэн ахтар СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Покровскай бастакы нүөмэрдээх орто оскуолатыгар 32-с (!) сылын дириэктэрдиир, Хаҥалас улууһун ытык олохтооҕо Спиридон Шишигин. Саха дьахталларыттан биир бастакынан киэҥ сирдэринэн Москванан, Уфаннан саха култууратын, искусствотын декадаларыгар хомуска сольнай нүөмэрдэри ситиһиилээхтик толорон дьон-норуот биһирэбилин-хайҕалын ылыан ылбыт А.С. Адамова, бу күннэргэ төрөөбүтэ 75 сыла, үтүө аата умнуллубатын.

Ермолай Скрябин.

На фото слева направо: Арепин Валерий (Чурапча), Петров Василий (Сунтар), Жирков Коля (Намцы), Трофимова Рита (Мегино), Адамова Антонина (Хаҥалас), Шишигин Спиридон (Хаҥалас), Алексеев Иван( Якутск). Во время декады культуры, искусства и литературы ЯАССР в г. Москве.