Өбүгэлэрбит «Киһи олоҕо түннүк сырдыгынан ааһан иһэр аттаах киһиэхэ холоонноох» дииллэрин, олоҕу олорбохтообут дьон, этиллибит тыл оруннааҕын хойутаан да буоллар син өйдөөн, ылынан эрдэхпит. Ол курдук сыл хонук дииллэринии, биһиги аҕабыт Василий Николаевич Харитонов, бу олохтон күрэммитэ хайа-сах 10 сылын ааһа охсубут. Кини баара буоллар быйыл 95 сааһын томточчу туолуохтаах этэ.
Биһиги аҕабыт төрдө-ууһа ырыаҕа ылламмыт, тойукка туойуллубут Улуу Элиэнэ эбэбит үөһүгэр томтойон үөскээбит Тойон Арыы барахсантан төрүттээх. Кини 1930 сыллаахха тохсунньу 28 күнүгэр 1-кы Малдьаҕар нэһилиэгэр сытыары сымнаҕас майгылаах, сүрдээх иллээх Николай Леонтьевич уонна Матрена Степановна Харитоновтар дьиэ кэргэнигэр түөрт уол оҕоттон икки соҕонон күн сирин көрбүтэ.
Аҕата 10 саастааҕар икки хараҕынан көрбөт буолан, оҕолор уонна аҕалара, ийэлэрин көрүүтүгэр хаалбыттара. Ийэлэрэ оччотооҕу колхуос ыарахан үлэтигэр түүннэри-күннэри үлэлээн, хара көлөһүнүн тоҕон, сэрии ыар сылларын аччык аҥардаах туораабыттара.
Аҕам 1-кы Малдьаҕар түөрт кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрэригэр, үөрэҕэр нуучча тылыттан ураты, барытыгар үчүгэйэ, ордук ахсаан өттүгэр. Ону учуутала Егор Дмитриевич Платонов кинини бу курдук хайгыыра үһү: «Бу уол улааттаҕына ачыкы кэтэн баран бухгалтердаан кылахачыйа олоруоҕа», — диэн. Урутаан эттэххэ, кырдьаҕас учуутал аҕам үп үлэһитэ буолар дьылҕалааҕын олус да табатык эппит эбит.
Аҕам эдэриттэн олус көрсүөтэ, сэмэйэ, бэрээдэктээҕэ. Ол иһин кинини колхуос бэрэссэдээтэлэ Савва Сидорович Федоров оҕолору барыларын мунньан олорон, бэрээдэктээх уонна үлэһит дьон буоларга үөрэтэригэр, аҕабын холобур оҥосторо, бу Харитонов Васяны үтүктэ сылдьыҥ, онтон ордук үөрэх миэхэ да, эһиэхэ да наадата суох диирэ үһү.
Аны туран нэһилиэккэ үөрэхтээх дьон тиийбэтинэн аҕабын, үһүс кылааһы бүтэрэ илик оҕону, суоту тардары сатыыр, эбиини-көҕүрэтиини лаппа билэр диэннэр хотоҥҥо учуоччутунан анаабыттар. Бу оҕо хотоҥҥо тиийэн үүтү ыанньыксыттартан көрөн олорон тутар, хас биирдии ынах үүтүн контрольнай ыам оҥорон суруйар үлэлээх эбит. Бу, кыра саастаах оҕоҕо ыарахан уонна уустук үлэ буоллаҕа. Аҕам ону, сарсыарда эрдэ ыанньыксыттары кытта тэҥҥэ кыайан турбакка эрэйдэнэр этим диэн кэпсиирэ. Үөһээ ахтыллыбыт колхуос бэрэссэдээтэлэ, оройуонтан уполномоченнай киһи бэрэбиэркэлии кэллэҕинэ, аҕабын ыҥыртара охсон кини иннигэр туруоран баран: «Көр бу, мин маннык бытархай үлэһиттэрдээхпин, уонна аҕыларым бары кырдьаҕас оҕонньоттор, эмээхситтэр уонна үксэ дьахтар аймах», — диэн үҥсэргээтэҕинэ киһитэ саҥата суох барара үһү.
Аҕабыт Булгунньахтаах 7 кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ. Манна үөрэнэр сылларыгар оскуола дириэктэрэ Степан Анисимович Анастатов тэрийиитинэн «Тыҥ хатыыта» диэн литературнай, илиинэн суруллар сурунаал редакторынан үлэлээбит. Онно кини хоһоон, атыттар кэпсээн, үгэ суруйбуттара республикатааҕы иккис пионерскай слетка ситиһиилээхтик кыттан, аҕабын көстүүм таҥаһынан бириэмийэлээбиттэрин, олус да үчүгэйдик саныыра.
1946 сыллаахха аҕабыт комсомолга киирэр. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар сайынын колхуос миэлиҥсэтигэр бурдук тардыытыгар оҕус үүрэрэ, 15 сааһыгар илиихотуурунан от охсуутугар көспүт, 16 сааһыгар 10 хонукка, ол аата 1 декада устатыгар 6,2 га сири охсон оройуон бочуотун дуоскатыгар тахса сылдьыбыт. Кини: «Хайа баҕар үлэҕэ улахан дьонтон олох хаалсыбат курдук эр санаалаах үлэлиирим» диирэ. Ол курдук, биир күн 1 га сири охсон көрбүт даҕаны онто кыайтарбакка 0,92 суотай сири охсубут. Ону кини, үчүгэй астааҕым эбитэ буоллар 1 га сири охсуохтааҕым хаалбыта диэн курутуйара.
Аҕам бииргэ төрөөбүт убайа, Николай Николаевич Харитонов, сэрииттэн кэлээт нолуок хомуйар үлэҕэ үлэлии сырыттаҕына үрдэтэн Покровскайга үлэҕэ ылбыттарыгар, кини үлэтин биһиги аҕабытыгар туттарбыттар. Ол үлэтин тутарыгар Покровскайтан госстрах старшай инспектора Григорьев Гавриил кэлбит уонна аҕабын көрөн баран: «Чээн, бу киһигит кырата да бэрт, сааһынан да 18-һын туола илик эбит, үбү-харчыны итэттэҕинэ аны бэйэбин буруйдуохтара, кэбис, тойоммуттан көҥүл ылан эрэ баран үлэҕэ ылыыһыкпын» диэн аҕабын бэйэтин кытары тыыга олордон Тойон Арыы дьаамыгар тахсыбыт. Онно райфинотдел сэбиэдиссэйэ Серафим Николаевич Исаков,кини саарбахтыыр тылын-өһүн истэн баран: «Бу уол сааһынан төһө да кыра буоллун, үлэҕэ ыл, убайын Николай Николаевиһы удьуордаабыт буоллаҕына хайаан да үлэһит бэрдэ буолуохтаах», — диэн хоруйдаабыт. Иннэ гынан сити күнтэн аҕабыт трудовой киниискэлээх налоговай агент диэн хамнастаах үп үлэһитэ буолбут. Бу үлэтигэр үлэлии-үлэлии 1950-51 сылларга сэбиэт секретарынан, кэлин сэбиэт председателинэн үлэлээбитэ. Кини ол сахха оройуоҥҥа саамай эдэр сэбиэт председателя буола сылдьыбытым диэн кэпсиирэ.
Аҕам идэ ылаары Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайстыбатын техникумугар ветеринардары бэлэмниир үөрэххэ туттарсан киирэригэр, дьоно туох баар уурууларын бүтүннүү туран биэрбиттэрин, кэлин онно салҕыы аһаан-таҥнан олорор кыаҕа суоҕуттан үөрэҕин быраҕан төннөн тахсыбытын харааста соҕус кэпсиирэ.
1957 сыллаахха Булгунньахтаах МТС-гар старшай бухгалтерынан үлэлээн истэҕинэ, комсомол сорудаҕынан, Сталин аатынан колхуос босхоломмут комсомольскай секретарынан анаабыттар. Онно үлэлии сылдьан Обкомол Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт. Ол кэннэ 1958 сыллаахха Тойон Арыы производственнай учаастагын начаалынньыгынан анаммыт, икки сыл буолан баран 1960 сыллаахха Улахан Аан учаастагар продавеһынан үлэҕэ анаабыттар. Бу маҕаһыыҥҥа үлэлии сылдьыбыт хас дапродовец итэҕэстэнэн хаайыыга ыытыллыбыт буоланнар кинилэр оннуларыгар бу үлэҕэ ким да киириэн баҕарбата үһү. Ол үлэҕэ аҕабыт сөбүлэҥин биэрбитин төрөппүттэрэ да, кэргэнэ да, сөбүлээбэтэхтэр, онтон олохтоох дьон «арааһа уолбутун сотору эмиэ хаайаллара буолуо» диэн дьаарханаллара эбитэ үһү.
Ол эрээри Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, Одун Хаан оҥоһуутунан биһиги аҕабыт үйэ аҥарын устата үп-харчы подотчетугар үлэлээбитин устата биир да кэппиэйкэни итэппэккэ, улахан буруйга-сэмэҕэ тардыллыбакка үлэлээн, эргиэн үлэһиттэригэр тиксэр наҕараадаларыгар барытыгар кэриэтэ тиксэн, Ленин төрөөбүтэ 100 сааһын туолуутугар анаммыт «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл, «Тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ», «Потребкооперация туйгуна» бэлиэлэри кытары РФ Киин Сэбиэтин «Россия потребкооперациятын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» уордьан кавалера уо.д.а. араас наҕараадаларга чиэскэ-бочуокка тиксибитэ. Манна эбии, өр кэмҥэ ас-үөл ыскылааттарын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьыбыт оройуоннааҕы потребкооперация тэрилтэтэ, кырдьар сааһыгар, киэҥ-куоҥ 4 хостоох кыбартыыра биэрбиттэрин, кини туһугар эмиэ үрдүк наҕараада курдук сыаналыыра, астынара уонна «олорбут, үлэлээбит олохпунан мин толору киэн туттар кыахтаахпын» диэн оҕолоругар, сиэннэригэр кэпсиирэ.
Ол эрээри, олох буолан баран барыта эриэ дэхси буолбат. Ол курдук, арыгы «күндү ас» дэнэр кэмнэригэр аҕабыт ол аһыы утахха аҕыйах сылга да буоллар убана сылдьыбыттааҕа. Ону кини кимтэн да кистээбэт этэ. Биһиги аҕабыт майгытынан үтүө, аламаҕай, куруутун үөрэ-көтө сылдьар буолан онтун: «Бэл сылгы түөрт атахтаах эрээри бүдүрүйэр, икки атахтаах киһи хайаан бүдүрүйүөм суоҕай, хайа уонна оҕолорбор арыгы куһаҕанын бэйэбинэн көрдөрдөҕүм дии» диэн күлэ-үөрэ кэпсиирэ. Ол да буоллар, аҕабыт барахсан, хата ол астан түргэнник арахсан, 40-тан тахса сыл биир да грамм арыгыны амсайбакка сылдьан,үлэтигэр ситиһиилэнэн, элбэх чиэскэ-бочуокка тиксэнХаҥалас улууһун уонна Бөртө нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо аатыран, бүдүрүйбүт да киһи көнүөн сөбүн бэйэтин холобурунан көрдөрбүтэ.
Ол туһунан кини бырааһынньык остуолугар оҕолорун, сиэннэрин мунньан олорон, хайаан да ахтан ылара уонна олорон кэлбит олоҕун бары ситиһиилэригэр, түһүүтүгэр-тахсыытыгар төһүү күүс буолбут киһинэн, бииргэ олорон кырдьыбыт кэргэнин, биһиги ийэбитин, Елизавета Константиновна Харитонованы ааттыыра уонна: «Биһиги икки өттүттэн тэҥ кыһалҕалаах, үлэҕэ мүккүллүбүт бэрт кырыымчык олохтоох дьон холбоһон, төһө да үөрэҕэ суох буолларбыт үлэни өрө тутан, өйөһөн-өйдөһөн, сэттэ оҕону төрөтөн, хос эһээ, эбээ ааттаннан уһун дьоллоох олоҕу олордохпут», — диэн ийэбитигэр махтанара уонна сүүһүттэн сыллаан ылара.
Маны таһынан биһиги аҕабыт ааттаах ат баайааччы уонна сүүрдээччи быһыытынан улуус дьонугар эмиэ биллэр-көстөр, ытыктанар этэ. Кини эрчийэ уонна сүүрдэ сылдьыбыт сылгылара Уһун Кулгаах уонна Сындыыс улууска да, республикаҕа да бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэ сылдьыбыттарын сааһырбыт дьон билигин да саныыллар, үтүө тылларынан ахталлар.
Кырдьыга даҕаны, аҕам олоҕун эргитэ санаатахха, кинида эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийбит, быста-быста салҕаммыт, эппит-тыыммыт, сэлиик, сүүрүүк аттары баайа, сүүрдэ сылдьыбыт, араас хоһоону хоһуйбут, үтүмэн ырыаныыллаабыт, тамадаалаан хайҕаммыт, оһуохайдаан аатырбыт,бар дьонун биһирэбилин ылыан ылбыт, киһи киэнэ кэрэмэһэ, үлэһит киэнэ бастыҥа буоларыттан биһиги кининнэн күөн туттабыт. Биһиги бары да ийэлээх-аҕабытын утумнаан, сырдыкка, кэрэҕэ талаһыыбыт, үчүгэй үлэһит дьон утумнарын салҕаан төрөөбүт улууспут чэчирии сайдарын туһугар туох баар сатабылбытын барытын ууран туран үлэлии-хамныы, түбүгүрэ сылдьарбыт, бу барыта биһиги төрөппүттэрбититтэн иҥэриллибит майгыбыт-сигилибит, үлэҕэ бэриниибит, олоххо тардыһыыбыт буолар.
Биһиги аҕабыт 84 сааһыгар тэп курдук тилигирии, үөрэ-көтө сырыттаҕына ыарахан ыарыы эмискэ буулаан кылгас кэм иһигэр суох буолбут аһыытын амтана өссө да биһиги сүрэхпитититтэн сүтэ-симэлийэ илик курдук. Итиннэ диэн туран, Покровскай куорат сэрии уонна үлэ бэтэрээннэрин Сэбиэтин бочуоттаах бэрэссэдээтэлэ, Хаҥалас улууһун уонна 2-с Малдьадар нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Василий Николаевич улууһун, бар дьонун туһугар анаммыт олоҕо араас хаһыаттарга, кинигэлэргэ уонна сурунаалларга суруллан, үтүө аата ааттаммыта салҕана уонна улууска оһуохайдьыттар ахсааннара элбии-тэнийэ турарын туһугар, быйылгы улуус ыһыаҕын бастыҥ оһуохай этээччилэрин күрэҕэр Хаҥалас улууһун Дархан оһуохайдьыта Василий Николаевич Харитонов 95 сааһыгар анаммыт анал бириис олохтуур баҕа санаалаахпытын хаһыат нөҥүө иһитиннэрэбин уонна бүгүҥҥү аҕам туһунан амарах ахтыыбын, үтүө өйдөбүлбүн манан түмүктүүбүн.
Александр Харитонов, Покровскайдааҕы оҕо ойуулуур-дьүһүннүүр оскуолатын дириэктэрэ.