Кыайыы эрэллээх тыыллаах буоламмыт ситиһиллибитэ. Хас биирдии оччотооҕу холхуостаах, үлэ ханнык даҕаны салаатыгар күнү-түүнү аахсыбакка сыратын-сылбатын биэрбит киһи — хорсун саллаат тэҥэ. Хаҥаластар кыайыыга кылааттара сүдү. Олус да ыарахан этилэр, сэрии бастакы сут-кураан сыллара! Сырылаччы тыгар күн, онуоха эбии уот кураантан ойуур баһаардара, фронтан чугуйуу хомолтолоох сонуннара, хара суруктар…
Мин элбэх тыыл бэтэрээннэрин кытары сирэй көрсөн кэпсэппиттээхпин, кинилэр олохторун сырдаппыттаахпын. Өйбөр хатанан хаалбыта үгүс. Ама хайдах умнуохпунуй кэргэним ийэтэ оччолорго обургу кыысчаан сылдьан аһыҥаны кытары охсуһалларын кэпсээбитин — бурдук үүнүүтүн быыһыыр кыһалҕаттан куулу холбуу тигэн бараникки өттүттэн туппутунан сүүрэн бааһынаҕа хаһыллыбыт дьаамаҕа түһэрэллэрин… Кытыл Дьурабыттан ыанньыксыт Елөна Колесникова көһөрүүгэ кэлбит финн омуктартан хас да дьахтар ыалдьан өлөөхтөөбүттэрин биир ииҥҥэ көмпүттэрин уйан бэйэтэ ытамньыйа-ытамньыйа кэпсиирин… Хайдах биир Хачыкаат бэтэрээнэ Улахан Невер суолун тутуутугар ыарахан үлэҕэ эриллэн туос аччык сылдьыбыттарын, элбэх киһи тыына быстыбытын, булчут оҕонньор Байанайа бэрсэн тугу эмэ аҕалан үөрдэрин…
70-с сылларга биһиги комсомолга сылдьан редакциябытыгар сэрии кыттыылаахтарын кытары көрсүһүү тэрийэрбит. Биир оннук көрсүһүү Өктөмтөн аатырбыт тырахтарыыс, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талылла сылдьыбыт Мотрена Егоровна Гаврильеваны кытары буолан турар. Оччолорго кини Покровскайга көһөн олороро. Кэргэнэ, биллэр механизатор Михаил Иванов Ветеринарнай ыстаансыйаҕа суоппарынан үлэлиирэ, үс оҕолоохторо. Ыаллыы олоро сылдьыбыппыт. Мотрена Егоровна бэрт холку, наҕыл киһи этэ. Онтон кини сэрии сылларыгар тыраахтырга олорон фроҥҥа барбыт эр дьону солбуйан үлэ бөҕөнү үлэлээн, тоҥон-хатан кэлбит киһи буоллаҕа этэ. Холхуостары кэрийэ сылдьан маһынан оттуллар тыраахтарынан сир хоруталлара… 1943 сыллаахха,докумуоннар кэпсииллэринэн, бу үлэһит эдэр кыысчаан былаанын 14,3 бырыһыан толорбута уонна 3 туонна уматыгы кэмчилээбитэ сурулла сылдьар. 1944 сыллаахха былаанын 155,7 бырыһыан толорбутун, онтон 1945сыллаахха 380 гектар оннугар 570 гектар сири хорутан ( 270 гектардаах былааҥҥа) гектарыттан 11 центнер бурдугу ылары ситиспитин туһунан оччотооҕу «Сэбиэттэр Знамялара» диэн оройуоммут хаһыатыгар баара. Төһөлөөх сыранан Кыайыы кэлбитин бу соҕотох эдэр кыыс үлэтэ бигэргэтэр — күнү-дьылы былдьаһыы, түүннэри ыарахан үлэ, ардыгар тыраахтыр алдьаныытын-кээһэниитин кыһыыта-абата, тоҥуу-хатыы…Билиҥҥи киһи тулуйбат кэмэ…
Өктөмҥө МТС үлэтин чинчийиинэн «Октемцы» историко-общественнай тэрилтэ энтузиаст Антонина Михайловна Анисимова көҕүлээһининэн музей тэриллибитэ махталлаах дьыала этэ. Сэрии ыар сылларыгар манна дьоруойдуу үлэлээбит дьон умнуллуо суохтаахтар. Өктөмҥө МТС түмэлэ арыллыбыт этэ... Энтузиастар манна элбэх улуу дьоммут аатын үйэтитэри ситиспиттэрэ. Ханна даҕаны кыайыыны уһансыбыт дьоммутугар итинник ытыктабыллаах сыһыан наада. Дьиҥинэн, хас биирдии нэһилиэккэ маннык дойдуга бэриниилээх дьон олорон аастахтара. Оннооҕор уустук 1941 сыллаахха бурдугу, эти туттарыы былаана туолбута сөхтөрөр, төһө даҕаны уот кураан сатыылаатар, холхуостарга оҕо-дьахтар хааллар,ас-үөл быстар кэмчи буоллар. Сокуон кытаанах этин бэтэрээннэрбит бары ахталлар… Төһө киһи аанньа аһаабакка хоргуйан кэриэтэ олохтон барбыта буолуой, саныахха ыарахан. Ол да иһин буолаахтыа бэтэрээннэрбит килиэпкэ ытыктабыллаах сыһыаннара. Билиҥҥэ диэри!
Оборона пуонадыгар үбү угуу, сайыамнарга сурутуу — кыһалҕа бүппэт этэ. «Советская Якутия» диэн таанка колоннатын тутууга элбэх үбү хаҥаластар укпуттара биллэр — ситэтэ суох дааннайдарынан 5.730.000 солкуобай.Байыаннай сайыам былаанын 3.823.000 солкуобайынан толорбуттар.
Эмиэ дойдум дьонугар төннүүм. Кытыл Дьураҕа Ефим Степанович Шадрин диэн киһи олоро сылдьыбыта, кыргыттара Галина уонна Юлия Ефимовналар бу сылларга былыргы төрүттэрин, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах саха бастакы интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрин Ылдьаа, Максим Шадриннар олохторун чинчийэн сүдү үлэни ыыттылар. Аҕалара Ефим Степанович сэрии кэмигэр Иһиккэ «Коминтерн« холхуоһу салайа сылдьан Сталинтан Махтал сурук туппутун туһунан өргө диэри кэпсииллэрэ — холхуостаахтара 65 тыһ. солкуобайы таанка тутуутугар укпуттара биллэр, ол аата хас биирдии холхуостаах 1,5 тыһ. солкуобайы. Дьон бүтэһигин биэрэрэ, Кыайыы туһа диэн…Ол да иһин буолуо ити диэкиттэн дьиэ кэргэн өйдөбүнньүк, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр көмүс киэргэллэрэ да дьоҥҥо хаалбатаҕын ахталлара. Байыаннай кэм сокуона да тыйыс этэ. Орджоникидзевскай оройуонтан 3659 киһи, ол эбэтэр үлэни кыайар соҕус дьон 45 бырыһыана буруйга-сэмэҕэ тардыллыбыта, олортон 2772 киһи хаайыллыбыта. Балартан үгүстэрэ эргиллибэтэхтэрэ, ол иһигэр мин хотунум ийэтэ, үс оҕотун хаалларан ыытыллан баран — кыргыттара үс аҥы дьоҥҥо иитиллибиттэрэ.
Билигин эстэн турар Покровскайдааҕы кирпииччэ собуота бу ыарахан сыллар иннилэринэ эрэ тутуллубута. Санаан аһарарбыт хайаан да наада. Манна бүтүн өрөспүүбүлүкэ холхуостарыттан үлэҕэ дьон ыытыллара. Үгүстэр Хаҥаласка олохсуйан хаалбыттара. Бастакы сылларга үлэһит илии хаппатынан былааны толоруу кыаллыбатах буоллаҕына, 1943 сылтан үлэ тэтимирбитэ уонна 1945 сыллаахха икки бүк элбэх кирпииччэ оҥоһуллан тутууга ыытыллыбыта. Олох уларыйан собуоппут эстибитэ олус куһаҕан. Хаһыаппыт редакцията үлэ дьонун туһунан кинигэ таһааран баран бэтэрээннэр сэбиэттэрин кытары биир бастакынан сүрэхтэниитигэр сабыллыбыт Кирпииччэ собуотун бэтэрээннэрин улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ ыҥыран олус истиҥ биэчэри тэрийэн турабыт. Оо, онно көрүө этигит бу барахсаттарбыт үөрүүлэрин, умнубатыгыт диэн махтаныыларын! Сэрии кэмин ахтыбыттара, бу үйэлэригэрхара үлэҕэ эриллибит эбээлэр. Биир 94-тээх баабыска частушкалыы- частушкалыы пляскалаан тэйбитин.Кырдьык, ким да умнуллуо суохтаах. Билигин кинилэртэн ким эмэ хаалта эбитэ дуу…
Бу кэпсээни салгыы туруохха син. Ол эрээри билиҥҥи дьон уһун суруйуулары сэҥээрбэттэр, буолаары буолан былыргыны ахтыыны. Онтон историятын билбэт норуот инникитэ суох диэн баар эбээт. Аҕыйах сыллааҕыта бу туһунан аһаҕас кэпстиигэ бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев, сэрии сылларын оҕото, эмиэ тоһоҕолоон этэн турар.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыы олус ыарахан сыананан кэлэн турар. 2081 Хаҥалас дьоно 1941-1945 сылларга килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Биир итиччэ киһи өссө ити наҕарааданы ылбакка даҕаны күн сириттэн күрэннэҕэ. Ол эрээри бу Улуу Кыайыыны уһансыбыт дьон умнуллаллара сатаммат. Кинилэр хорсун быһыыларын, биһиги, билиҥҥи көлүөнэдьон, дьыаланан бигэргэтэр ытык иэстээхпит. Бу дьоммут ыра санааларын сиргэ-буорга тэпсиэ суохтаахпыт, Ийэ дойдубутун кинилэр курдук бэриниилээхтик көмүскүөхтээхпит, күннээҕи үлэбитинэн, дьулуурбутунан, сырдык санаабытынан!
Людмила Аммосова.
Хаартыскаларга Гаврильева М.Е.;
Кытыл Дьура холкуостаахтара сэрии кэмигэр (редакция архыыбыттан).