Төрөөбүт тыл күнүгэр
Хаҥалас Кытыл Дьуратыгар Бэлиикэй диэн ытыктабыл ааттаах гражданскай, бастакы аан дойду сэриитин кыттыылааҕа, киһи киэнэ кэрэмэһэ Николай Алексеевич Петров олорбута. Кэргэнинээн Мария Дмитриевналыын 11 оҕону төрөтөн, улаатыннаран олох суолугар үктэннэрбиттэрэ. Бу суруйуубар кини кыра уолун Николай Петрову билиһиннэриим.
Историяны сэгэттэххэ
1771 сыллаахха Ярославскай күбүөрүнэттэн Ефим Петров (1737-1832 сс.) Дьураҕа кэлэн почта станциятын төрүттээбитэ биллэр. Үс уоллааҕа үһү, ааттара историяҕа хаалбатах. Ол эрээри бу хорсун киһиттэн Улахан, Орто уонна Кыра Петровтар диэн, бэйэлэрин ортолоругар үс суолталарынан арахсар удьуордар баар буолбуттар. Олортон Улахан Петровтар диэнинэн биллэр ааттаахтара Петртан (1795-1868 сс.) хаан тардан олох суолугар баар буолтар. Хас да оҕолооҕуттан Илья (1835-1929 сс.) 94 сааһыгар тиийэ олорбутун туһунан дойдутун, дьаам дьонун төрүччүтүн чинчийбит «Кытыл Дьура» диэн кинигэҕэ суруйан хаалларбыт биһиги биир дойдулаахпыт, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйан, ”Гордость России” общественнай билинии сүдү бириэмийэни ылан, “Потомки государевых ямщиков” өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрилтэни тэрийэн ааспытАнатолий Добрянцевпыт суруйан хаалларбыта. Олох сүдү үлэ, төрүччүгэ, историяны түмүүгэ. Дьиктитэ диэн, бу аймах Петровтар хааннарын атын омукка суурайартан кытаанахтык туттуллаллар, онон бэйэлэрин түс-бас дьон курдук сыаналаналлар, атыттарынан да билиниллэллэрэ баар. Бу Петровтартан үгүс дьоһун дьон төрөөн-үөскээн тахсыбыттар, Совмин диэн ааттаммыт Василий Алексеевич Петров, Москваҕа Саха АССР үөрэҕириитин наркомунан 1935 сыллаахха Москваҕа Нефть уонна газ институгар үөрэххэ ыытыллыбыт, сэрии киэнэ ыараханыгар кыттыбыт Александр Васильевич Петров (1918-1942 сс.), Лөкөй диэн ааттаммыт бастакы аан дойду сэриитигэр хорсунун көрдөрөн Георгиевскай Кириэһинэн наҕараадаламмыт, кэлин сулууспа кэнниттэн дойдутугар кэлэн олорон үстэ кэргэннэнэн элбэх Петровтары ууһаппыт Григорий Ильич Петров (1881-1965 сс.), Суруксут Сэмэнинэн биллибит Семен Ильич Петров (1887-1971 сс.), Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Өлүөхүмэҕэ олохсуйбут Феодосия Семеновна Гурз (Петрова) (1923 сс.) о.да. бааллара. Орто, Кыра Петровтар дэнэр удьуордар эмиэ дьоһун дьон. Кыра Петровтартан сахалары, атын да омуктары кытары хаан тардыспыт удьуордарынан бу мин суруйуум биир дьоруойа Бэлиикэй оҕонньор уонна кини кыра уола Николай Николаевич буолар.
Николай Петрову мин кыра эрдэхпиттэн билэбин, өссө биир хаан тардыылаахпыт биллэр, төрөппүттэрэ мин ийэбин Агния Львовна Мордовскаяны сестрабыт диэн ааттыыллара. Кэлэ-бара аймаҕырҕаһа сылдьаллара, ыччаттара билигин биһигини кытары итинник ытыктабыл сыһыаннаахтар. Ону ырыттахха, бүгүн ыраатабыт… Бу дьон бары төрөөбүт үөрүйэхтэринэн күөх харахтаах, сырдык сэлиэһинэй баттахтаах нуучча да буоллаллар сахалыы кэпсэтэллэрэ. Билигин даҕаны.
Бэлиикэй Оҕонньортон силис тардан
Дьиктилээхэй киһи этэ, Бэлиикэй Оҕонньор, Николай Алексеевич Петров – өй-мэйии, күүс-кыах, дьоҥҥо сыһыан маанылааҕа. 1888 сыллаахха төрөөбүт кырдьаҕас, 1971 сыллаахха олохтон барбыта. Билэр этим.
Тоҕо Бэлиикэй (Великий) диэн ааттаабыттарын кэпсиим эрэ. Төһө да элбэх оҕолоох, толору тиийиммэт-түгэммэт да буоллар, өрүү баайбын, оҕолорбунан диэн буолара. Ону сэргэ 1914 сыллаахха ыраахтааҕы аармыйатыгар ыҥырыллан (оччолорго биһиги эҥэр дьаам дьонун нууччаларынан сулууспаҕа ыҥыраллара) революционнар хамсааһыннарга кыттан Владимир Ильич Ленин Питерга Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин долгунугар Зимнэй Дыбарыаска тыл этэрин истибитин, көрбүтүн өрүү кэпсииринэн кытары Великий буолбута. Барахсан үгүс кэпсээннээх, олус ыраас дууһалаах, сэмэй, өрүү күлэн мичийэ сылдьар харахтаах кырасыабай сэбэрэлээх, кыра соҕус уҥуохтаах, хатыҥыр киһи этэ. Кыра сааһыттан оттоон-мастаан, сир хорутан, дьаамсыктаан даҕаны үлэҕэ эриллэн улааппыта биллэр.Иркутскайга сулууспалаан баран 1915 сыллаахха Арҕаа фроҥҥа утаарыллыбыт, гражданскай сэрии кэмигэр Кыһыл аармыйа байыаһа буолбут уонна 1920 эрэ сыллаахха төрөөбүт дэриэбинэтигэр эргиллибит, 33 сааһыгар уонна дьэ Ой Мураантан ол Филипповтар 17-гэр сылдьар кыыстарын кэргэн ылбыт. Молотов аатынан холхуоска Мас Үрүйэҕэ кыһыннары-сайыннары балык биригээдэтигэр үлэлээн элбэх балыгы «Холбос” респотребсоюз хонтуоратыгар туттарбыттара. Сэрии кэнниттэн кыылы иитэр фермаҕа, онтон кырдьар сааһыгар балыыһаҕа оһох оттооччунан сылдьыбыта, биһиги онно барар суол кытыытыгар олорор буоламмыт өрүү сылдьан, кэпсээн-ипсээн ааһар буолара, дьоммун улаханнык ытыктыыра, кэргэнэ Мария Дмитриевна (1898-1983 сс.) эмиэ ийэбит курдук, Ой Мураан Филипповтарыттан этэ, аймаҕыргаһаллара, аны билигин ыччаттара эмиэ.
Николай Алексеевичтаах 11 оҕоломмуттара, Мария Дмитриевна дэриэбинэҕэ герой-ийэ аатын биир бастакынанылбыта. Оҕолоннум диэн олорбокко эмиэ холхуос үлэтигэр сылдьара – хонуу, сүөһү үлэтэ буоллун. Петровтар биир кыыстара Феодосия Николаевна 1973 сыллаахха эмиэ герой-ийэ буолбута, эмиэ хара ньуура суох үлэһит этэ. Билигин Петровтартан икки кыралара, бу кэпсиир Николайым уонна балта Тамара Николаевна (1945 с.т.), быйыл 80 сааһын туолаары сылдьар, Үөдэйгэ олорор, кэргэнинээн Виталий Евстафьевич Кузьминныын (1938-2019 сс.) түөрт оҕону төрөтөн, сиэн, хос сиэн диэни билбит дьон) бааллар. Аҕыйах хонуктааҕыта мин Кытыл Дьураҕа биир дойдулаахпыт Анатолий Добрянцевы ахтыы-киэһэҕэкулуупка көрсөн турабын. Николайга бу киэһээ «Потомки государевых ямщиков” общественнай тэрилтэ бэлиэ сылынан үбүлүөйдээх мэтээлин туттарбыттара, онтон Тамара Николаевна Үөдэйиттэн “Вечорка” норуодунай фольклорнай ансаамбылын кытары кэлэн ыллаан-туойан, ырыа тылларын билэринэн, тыына уһунунан сөхтөрөн, биир дойдулаахтарын астына көрсөн барбыта. Убайдыы-балыс киэһэни быһа бииргэ олорбуттара көрүөххэ астык да этэ. Тэрээһин кэмигэр тугу үгүһү кэпсэтиэххиний, онон мин кэлин билсэ сылдьыах буолан төттөрү айаннаатаҕым дии уонна дьэ холкутуйан эрийэ сылдьыбытым. Николай Петровум эриэккэс сонуннаах буолла – биир дойдулааҕа, Анатолий Добрянцев эһээтин Адаам Сенькэ уола Владимир Емельянов Муромскайтан кэлбитин күнү быһа арыаллыы сырыттым диэн үөрдэ-көттө.
Муром киһитэ сахалыы тылын умнубаҕа сорохтору сөхтөрдө
Ити көрсүһүүттэн истиҥ Александр Добрянцев видео-түһэриитэ бу күннэргэ батсаабы тилийэ сүүрдэ. Хайдах курдук дьаам дьоно уу сахалыы кэпсэтэ олороллорун көрөн соһуйуу бөҕө буоллулар. Онтон биһиги, ити сиртэн тардыылаах дьон, онтон сөҕөрбүт, дьиҥинэн,суох буоллаҕа, үйэлэртэн кэпсэтэн, алтыһан кэлбит дьоммут буоллаҕа, буолуохтакаҕын курдук ылынабыт.
Николай Петров эмиэ уу сахалыы саҥарар. Кини Кыра Петровтартан, Ефим Петрович кыра уол Алексейтан (быһа холуйан 1810-1895 сс.), алта уоллаах, үс кыыстаах салааттан, уот сэрии кэмигэр 1943 сыллаахха күн сирин көрбүт киһи. Уруккута кадровай булчут, бэртээхэй балыксыт, суоппар – бары үлэҕэ дьоҕурдаах, сирдэрбэт киһи. Оҕолорго сыһыана үчүгэйин көрүө этигит. Биһиги оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпытына от биригээдэтигэр настаабынньык этэ. Оҕону ыксаппат, түүрэйдээбэт, төһө да от үлэтэ ардыгар сылаалаах буоллар, эйэ-дэмнээхтик үөрэ-көтө үлэлиир буоларбыт, кэпсээнэ оччоттон даҕаны элбэҕэ.
Бу сырыыга ол Адаам Оҕонньор эбэтэр Булчут Сенька – Семен Михайлович Емельянов (1890-1969 сс.) уола Владимир Емельянов (1934 с.т.) бэйэтэ 90 сааһын ааспыт оҕонньор буолан баран Муромскайтан дойдутугар кэлэн соһуппутун кэпсээтэ.
— Оҕонньор син тэтиэнэх, биһиги урут ыаллыы олорбуппут ээ, кэпсиир Николай Николаевич, — Дьэ, бастаан поеһынан, онтон самолетунан Дьокуускайга көтөн кэлбит. Анатолий Добрянцев бырааттара аэропорка көрсүбүттэр уонна манна, төрөөбүт дэриэбинэтигэр аҕалан биэрдилэр. Оҕонньор астыныы бөҕө, сахатын тылын умнубатах, уой-бото кэпсэтэр, бэҕэһээ мантан барбыт курдук. Онтон кини ол Муромҥа өр олордо ээ. Син урут да кэлэр буолар этэ. Бу дьэ бүтэһигин кэллим буолуо диэн ытамньыйар. Валера, Леонид Добрянцевтар ийэбит Антонина Семеновна дьиэтигэр кэлэн олор дииллэр даҕаны, ыччаттарыгар тардыһар буоллаҕа.Дьиэтэ-уота, хаһаайыстыбата үгүс эбит. Урут коза, сибиинньэ бөҕөтүн тута сылдьыбыт, билигин да кууруссалардаах үһү. Онон төннөн барар буоллаҕа. Кинини биһиги оҕо, эдэр сааһа ааспыт үрэхпитигэр илдьэ сырыттыбыт. Астынна аҕай. Владимир аармыйаттан кэргэн ылан нуучча кыыһын аҕалбыта, медсестра этэ, манна олорон көрбүттэрэ даҕаны кэргэнэ дойдутугар таласпыта буоллаҕа. Владимир аармыйаҕа взрывнигынан сылдьыбыт этэ. Индонезияҕа баран, көр эрэ, хас да сыл үлэлээн кэлбитин билэбин, эрэллээх, сэдэх идэлээх киһи буолан. Дойдутун көрөн санаата чэпчээтэ. Ол эрэн үрэххэ аҕатын үргүөрдэригэр тиийэ сылдьыбатыбыт, хаара бэрт. Уонна дьон аны ларьданан онно мээнэ сылдьыбаттар. Биллэн турар, элбэх подвал манна баар. Ньүгэрчээйибит дьикти дойду, үргүөрдэринэн, моҕойунан — дьаамнар эриэн үөнү итинник ааттыыллар), сайыны быһа тымныы уутунан. Оо, урут манна элбэх ыал олорбута ээ, билигин ити иһийэн, сайынын эрэ сайылык буолан турдар. Манна ити билиҥҥи баһылыкпыт Николай Осипов дьоно аах, Петр Николаевич Осиповтаах, эмиэ онно олоро сылдьыбыттара. Онон уруккуну-хойуккуну санаһан аастыбыт.
Владимир кэргэнэ Римма диэн этэ, инсуллаан олохтон барбыт эбит. Икки уолуттан биирэ баар үһү… Чэ элбэҕи ырытыстыбыт. Оҕо саастан доҕоргун көрсөр астык… Кини курдук төһөлөөх дьаам ыччаттара аан дойдунан тарҕаспыттара буолуой. Оо, урут ити үрэх эҥэр элбэх да ыал олорбута, оҕо элбиих-элбэх этэ… Помнишь, кылааска паарта хаппат буолара…- ахтар Николай Николаевич.
Оннук, дьэ, билигин оскуолаҕа үөрэнэр оҕо аҕыйах…Николай Петров ( кинини өссө тоҕо эрэ Армян диэн урут ааттыыллара, бэрт сытыы уол этэ) мин дьоммун саныыр-ахтар. “Эн ийэҥ Агния Львовна сэбиэттии сылдьан миигин леснигынан ыыппыта ээ, онно 17 сыл үлэлээбитим. Бэрт этэ” диир. Мин кинини Дьураттан ойуччу сиргэ,Кириэстээххэ, нефтебазаҕа үлэлиирин билэрим. «Оо, онно аҕыс сыл олорбутум, оҕолорум үөрэнэр саастара кэлэн Дьураҕа көспүтүм. Үлэлээбит сирим элбэх буоллаҕа. Покровскайга кытары сэттэ сылым барта, суоппардаабытым эҥин, былдьаһык этим” , -күлэн ылар киһим.
Аҕата, Бэлиикэй оҕоннору, кэпсээтэ, биһиги аҕабытынан кинигэ аахтаран истэр эбит уонна ону дьэ дьоҥҥо бэрт үчүгэйдик тупсаран кэпсиир этэ диир… Оо, аймахтарбын барыларын, Дьэримиэй эһээбэр тиийэ билэр … Отой сир түннүгэ киһи сылдьар эбит, ону үлэбэр туһаммакка хаалбыппын диэн сөхтүм. Оннооҕор суруйааччы Исай Никифоровы көрсүбүтүн кэпсээн аһарда. Бу дьоһун киһи хоонньугар утуйа сыппытын, дьиэтигэр илдьэ сылдьыбытын…
Николай Петрогвич 33-гэр кэргэн ылбыт. “Син кыргыттар элбэхтэрэ да сырыттаҕым дии, бука, бу Галина Ефимовнабын (Федорова диэн этэ, Иһиттэн аҕалбытым) булаары буолуо, үс кыыстаахпын, сиэн, хос сиэн да баар диир.
Аҕыс уонтан тахса сыл хаарын ууларан эрэр киһи билигин да хаһаайыстыбатын тутан олорорун этэр, 13 сылгыны кыстатан турарын, ол иһигэр кыргыттарын киэннэрин. Икки аттаах буолан маһын-отун бэйэтэ тиэнэр, сиэннэрин көмөтүнэн оттуур эбит. Бэйэтэ атынан оҕустаран, мустаран оттуур, алта кээһиилээх оттооҕун уонна кытта сылдьар кыдьыгын – балыктыырын сөбүлүүрүн, үчүгэй балыгы сиирин этэр. Киһибит өссө дьонтон сруб атыылаһан саҥа дьиэ туттан быр-бааччы олорорун кэпсиир. Кэргэнэ ыарытыйан ынах сүөһүнү иккис сылын туппат буолтун этэр. Аны сайын этэҥҥэ буоллахха эмиэ оттуом диэн сананар, Кытыл Дьура олоххо көхтөөх киһитэ.
«Сестрата» Тамара эмиэ сэргэх киһи. “Вечорка” 40 сыллаах үбүлүөйүгэр соторутааҕыта Дьокуускайга киирэн ырыа ыллаан тахсыбыта, бу ааспыт тэрээһиҥҥэ эмиэ Сергей Петров хормуоскаҕа доҕуһуолунан көрдөөх ырыанытолорон көрөөччүлэри сөхтөрдө. Кэргэнэ Виталий Евстафьевич эмиэ чаҕылхай киһи этэ, олоххо, саҥаҕа көхтөөх, оннооҕор уһун түүлээх як боруода сүөһүнү иитэ сылдьыбыта баара… Дьэ, итинник сэргэхтэр Бэлиикэй ыччаттара. Этэҥҥэ буолуҥ, дойдум дьоно!
Людмила Аммосова.
Хаартыскалар, видео-түһэрии Л. Аммосова, А. Добрянцев архыыптарыттан.