Уот сэрии ортотунан
Мин иннибэр саһаран эрэр эргэ хаартыска сытар. Хаартыскаттан номоҕон дьүҺүннээх саха дьоно тургутардыы одуулаҺаллар. Бу мин биир дойдулаахтарым, Хаҥалас улууһун I Маалтааны нэһилиэгин дьоно, сэриигэ аттанаары туран түспүт тиһэх хаартыскалара. Балартан үгүстэрэ ааспыт сэрии уот кутаа толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ…
Хаартыскаҕа түспүттэр 1942 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр. Олкүн төрөөбүт дойдуларын күндүл күнэ ордук чаҕылыччы тыгар курдуга, сайыҥҥы сылаас тыал илгэлээх салгынынан имэрийэ кууһара, күөх тыа нуолур солко мутукчанан долгулдьуйа хамсыыра. Кинилэр ити күн I Маалтааны нэһилиэгин тыа бөһүөлэктэриттэн алта уонтан тахса эр бэртэрэ буолан туос бөтөрөҥүнэн субуһа айаннаан оройуон киинигэр, Покровскайга, киирбиттэрэ. Дойдуларыгар, Маалтааныларыгар, тапталлаах кэргэттэрэ, кыракый оҕолоро, төрөппүттэрэ, аймахтара алгыы хаалбыттара. Сорох эр бэртэрэ бэҕэһээ эрэ оскуола аанын сабаат, кыргыһыы хонуутугар ыҥырыллыбыттара. Кинилэр таптыыр кыыстарын чаҕылыҥнас харахтарын, дьэдьэннии минньигэс уостарын билбэккэ, оҕо—уруу тэриммэккэ, уоттаах охсуһууга туруммуттара. Бүгүн кинилэр дойдуларыттан арахсар тиһэх күннэрэ этэ. Сотору куораттан борохуот кэлэн кинилэри илдьиэхтээҕэ. Ол иннигэр хаартыскаҕа түһүү буолбутугар кинилэр убаастыыр учууталларын кытта хаартыскаҕа түһэргэ санаммыттара. Кинилэри арыаллаан Таһыччаттан ат төннөрө киирсибит чороччу улаатан эрэр Дьөгүөрээн уонна Кирилэ Кириллиттэр түсүһээри гыммыттарын чугаһаппатахтара, онон уолаттар убайдара хайдах хаартыскаҕа түһэллэрин туораттан одууласпыттара. Бары да бөдөҥ—садаҥ уҥуохтаах эр бэртэрэ этилэр. Маалтааны сирин баар суох күүстээх—уохтаах үлэни—хамнаһы өрө туппут уола хааннара этилэр.
Тиһэх түгэн. Тиһэх хаартыскаҕа түһүү. Эр бэртэрэ эрэнэллэрэ барыта этэҥҥэ буолуоҕар, кыайыы—хотуу аргыстаах иэримэ дьиэбитигэр этэҥҥэ эргиллиэхпит, хаанымсах фашистары хам баттыахпыт, онуоха диэри эҺиги биһигини күүтүҥ диэн. Билэллэрэ хайдахтаах курдук хабыр хапсыҺыылар, кырыктаах кыргыһыылар, уот буурҕалар кинилэри күүтэллэрин, ол гынан баран Ийэ дойдулара кинилэри көмөҕө ыҥырбыт ыарахан кэмигэр ытык иэстэрин толоро саха уолаттара уоттаах охсуҺууга туруммуттара. Сарсын кинилэри сэрии уот төлөн ытылҕана ханна—ханна тириэрдиэн, туох ханнык дьылҕалыан билбэттэрэ…
Сиргэ хаҥастан уҥа бастакынан олорор Лиханов Ылдьаа. Бэртээхэй уус, сорсуннаах сонордьут, байанайдаах булчут. Дойдутугар аҕыстаах уола, биэс саастаах кыыһа хаалбыттара. Кини 1943 сыллаахха сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ.
Ортоку 23 саастаах эдэр киһи Тэрэнтэйэп Өлүөскэ олорор. Кини 1943 сыллаахха ахсынньы ыйга Псков куорат аттыгар өстөөх буулдьатыгар табыллан охтубута.
Буденовка бэргэһэлээх 20 саастаах Лэгэнтэй Хабырыыллайап олорор. Таптыыр кыыһын Кээтиини кэргэн ылан саҥа ыал буолбуттара баара, оҕо күүтэллэрэ… Кини олоҕун салгыыр кыыс оҕо төрөөбүтүн Лэгэнтэй билбэтэҕэ даҕаны, 1942 сыл сэтинньитигэр кини сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ.
Ортоку эрээккэ хаҥастан бастакы олорор Түмэппиэйэп Охоноос—Кыллыгыраам диэн таптал ааттаах 20 саастаах уолчаан, бэҕэһээҥҥи үөрэнээччи. Сэриигэ бараары туран балтыгар аҕыс саастаах Арыппыайга: «Тоойуом, хайаан да үөрэнээр«, — диэн кэриэҺин эппитэ. Охоноос сэрии уот буурҕатын ортотунан солоон хорсуннук сэриилэспитэ. 1944 сыллаахха Казань куорат госпиталыгар сытан ыар баастарыттан өлбүтэ. Кини аттыгар Тэрэнтэйэп Силип—Быллыаҥка диэн таптал ааттаах колхоз биир туруу үлэһитэ, кэргэнэ суох сулумах киҺи, олорор. Быллыаҥка1942 сыллаахха сураҕа суох сүппүтэ.
Кини аттыгар олороллор Холболоох ситэтэ суох орто оскуолатын эдэр учууталлара Негнюров Николай Семенович уонна Лукин Геннадий Петрович. Кинилэр иккиэн сэрии эрэ иннинэ куоракка учуутал үөрэҕин бүтэрэн, I Маалтааны тыатыгар үөрэх сырдык аартыгын арыйа тахсыбыт эдэр дьон этилэр. Младшай лейтенант Николай Негнюров Илиҥҥи Пруссияҕа тиийэ сэриилэспитэ. Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн Кенигсберг куоракка көрсүбүтэ. Геннадий Петрович Белоруссияны, Польшаны босхолооҺуҥҥа кыттыыны ылбыта. Кинилэр иккиэн этэҥҥэ дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэрэ. Буойун учууталлар сэрии кэнниттэн таптыыр идэлэринэн үгүс ыччаты үөрэх—билии киэн аартыгар угуйбуттара, дьон махталын ылбыттара.
Үөһээҥҥи эрээккэ бастакынан турар орто уҥуохтаах, бөҕө—таҕа көрүҥнээх эдэр киһи. Бу Молотов колхоз биригэдьиирэ Миитээ Кириллин. Сэрии толоонугар бэйэтин хорсун—хоодуот байыас быҺыытынан көрдөрбүтэ. Пулеметчик буолан биир кыргыҺыыга соҕотоҕун өстөөх 40 киҺилээх кимэн киириитин тохтоппута. Кини оҥорбут хорсун быҺыытын бэл 1942 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр «Правда» хаһыакка суруйан тураллар. Эр санаалаах буойун 1943 сыллаахха түөҺүгэр «Хорсунун иһин» мэтээллээх, аҥар атахтаах, баттыгынан хаамар киһи дьиэтигэр эргиллэн кэлбитэ. Маалтааныга Сэбиэт председателинэн талыллан үлэлии олорон 1951 сыллаахха сүрэҕинэн ыалдьан өлбүтэ.
Миитээ аттыгар сырдык хааннаах бөдөҥ—садаҥ көрүҥнээх киһи икки кыракый кыыс аҕата Александр Васильев турар. Кини 1943 сыллаахха от ыйыгар сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ.
Ортоку турар уһун курбуу уҥуохтаах, киэҥ арылхай харахтаах былыргы түөрт мастаах күрүөнү үрдүнэн көтөн ааһар сылбаҕа эдэр киһи Молотов аатынан колхоз биригэдьиирэ Сэмэн Хабырыыллыйап. Дьиэтигэр кыракый уолчаана уонна саҥа төрөөбүт кыысчаана хаалбыттара. «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт эр санаалаах пулеметчик Сэмэн Хабырыыллыйап Орловскай уобалас сиригэр Даль дэриэбинэ таҺынааҕы кыргыһыыга өлбүтэ.
Үрүҥ ырбаахылаах эдэр киһи — Ылдьаа Жирков. 1944 сыллаахха «Албан аат» орденнаах, ыараханнык бааһыран дойдутугар эргиллибитэ. Саҥардыы кэргэннэнэн, уол оҕолонон баран 1951 сыллаахха сэрииттэн ылбыт ыар баастарыттан өрүттүбэккэ өлбүтэ.
Кини таһыгар бөҕө—таҕа, киппэ көрүҥнээх Өндүрэй Охлопков турар. Кини эмиэ сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтэ. Көмүс уҥуоҕа ханна харыллыбытын ким билиэ баарай?! Кэргэнэ Мотуруу, кыыҺа Өкүлүү күндү киһилэрэ баҕар кэлиэ диэн кэтэҺэ сатаабыттара да, аҕалара барахсан эргиллибэтэҕэ.
Саамай кытыыга турар киһи аатын—суолун ким да билбэт. Оччотооҕу кэм дьонун билээччилэр, өйдөөччүлэр аҕыйаатылар, баар да дьоннор харахтара көстөрө мөлтөөн, билэллэрин да билбэт буолуохтаахтара. Бу I Маалтааны нэһилиэгиттэн барбыт алта уонтан тахса киһиттэн биирдэстэрэ, ким эрэ убайа, аҕата, таптыыр киһитэ түстэҕэ. Бука, ким Маалтааны сиригэр эргиллэн кэлбэтэх 37 киһиттэн биирдэстэрэ буолаахтаатаҕа буолуо.
Тиһэх хаартыска. Тиһэх түгэн. Дойдуттан арахсар тиҺэхчаас. Кинилэр бары эр киһи, көмүскээччи ытык иэһин толорон, Ийэ дойдуларын көмүскүүр булгуруйбат санааны ылынан кыргыһыы хонуутугар киирбиттэрэ. Хотойдору кытта хотой буолан кыргыс хонуутугар барбыттара биҺиги хорсун хотойдорбут, убайдарбыт, аҕаларбыт, эһэлэрбит. Сэрии эрэйин—муҥун эҥэринэн тэлэн, уот буурҕа ортотунан ааҺан биҺиэхэ анаан сарсыҥҥы күнү сандаардыбыт саха боростуой саллааттара ол ааспыт сэрии сылларыттан тургутардыы одуулаҺаллар. Кинилэр сырдык мөссүөннэрин биһиги өйдүүрбүт—саныырбыт тухары, кинилэр биҺиги сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах сылдьыахтара.
Оттон кинилэр оҕо буолан ойуолуу оонньообут ойуурдара, сардаана сибэккилэринэн сандаарыйбыт кырдаллара, күлүмүрдэс уулаах сөтүөлээбит көлүччэлэрэ, хатыҥ чараҥнарынан суугунаабыт маанылаах Маалтаанылара кинилэр барбыттарын кэнниттэн кураанахсыйбыта.
Үлэни—хамнаһы кыайар эр дьоно барыта сэриигэ баран, сут—кураан, аас—туор олох сатыылаан, маалтаанылар киинсиргэ, нүөл буордаах Нөмүгүгэ көһөн киирбиттэрэ.
Маалтааны билигин булчуттар эрэ ордууланар, сылгыһыттар эрэ сылдьар дойдулара буолан иччи тэхсийэн туораахтаатаҕа. Арай биир эмэ сэрииттэн эргийбэтэх саллаат сырдык дууҺата үрүҥ туруйа буолан Маалтааны хатыҥнаах чараҥын үрдүнэн айманан ааҺара буолаахтыа…
Наталья БОРИСОВА.