Бу ырыаһыт мааныта, Бөртө ыччата Николай Макаров билигин Хаҥалас Төхтүрүгэр дьиэ-уот тэринэн олорор, олохтоох оскуолаҕа учууталлыыр, үрдүк категориялаах географ, ол быыһыгар тириэньэрдиир, уус-уран самодеятельноска кыттар, оннооҕор Покровскайга кэлэн “Ямщицкий перезвон” ансаамбылга баянистыыр, күн иллэҥэ суох киһи. Кинини мин син балай эмэ билэбин дии сананар этим даҕаны, киһим өссө улуустааҕы үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойууһун актыбыыһа эбит. Аҕыйах хонуктааҕыта Дьокуускайга киирэн өрөспүүбүлүкэтээҕи конференцияҕа Хаҥалаһыттан дэлэгээт буолан кыттан кэллэ.
Билигин баяҥҥа оонньооччулар ханна да былдьаһык дьон буолан сылдьаллар. Отучча сыллааҕыта син элбэхтэр этэ даҕаны, оччолорго да кулууптар баянистарга наадыйаллара. Ону болҕомтоҕо ылан Өктөм училищетыгар оччолорго буидэҕэ үөрэтэр салаа тэриллибитэ. Онно 25 ыччат киирбитэда олортон билигин 3 эрэ киһи, Николай этэринэн, баянынтута сылдьар, идэлэринэн үлэлээбиттэр суохтарын кэриэтэ. Николай Макаров төрөөбүт Улахан Ааныгар тиийбитэ, үлэлээн истэҕинэ эргэ мас кулууптара умайан хаалбыта… Онно-манна кыбыллан үлэ буолбута. Онтон ыла син элбэх сыллар аастылар, дойду оҥкула кытары уларыйда. Эдэркиһи Сиинэҕэ “Реченька» фольклорнай ансаамбылга, ол быыһыгар Улахан да Ааныгар үлэлии сырытта, атын да үлэлэргэ. ХИФУ-га киирэн культуролог идэтин ылбыта, эбии куурустарынан үрдэтинэн географ буолан билигин бу Төхтүр оскуолатыгар учууталлыыр.
Аҕыйах хонуктааҕыта өр кэмҥэ баҕарбыт баҕабын толорон биир өрөбүл күн Төхтүргэ кыыспынан Макаровтарга илтэрэ сырыттым уонна дьиэлэриттэн-уоттарыттан, үчүгэй хаһаайын эбиттэр диэн сөҕөн-махтайан кэллим. Үүттээх ойуу чэйи иһэ-иһэ арааһы сэһэргэстибит, истиҥ көрсүһүү буолла. Ырыаһыппын атын харахпынан көрдүм. Эдьиийэ биһиги кийииппит Людмила Михайловна, эрдэттэн сэрэтэн турар, Коля олох солото суох буоларынан билсэн барар бараарыҥ диэн. Оннук эбит, хас да үлэҕэ сылдьар. Бэҕэһээ эрэ оҕолорунаан Мохсоҕоллооххо баран волейболга күрэхтэһэн кэлбит. Чэппиэргэ Егор Кампеев айар күрэхтээх ахтыы киэһэҕэ кыттан ырыа ыллаан кэлбитэ. Дьиктилээхэй ырыаҺыт «Дьэргэлэнин” толордо, ыраах сиртэн кэлбит ыалдьыттарбытыгар баянынан доҕуһуоллаата. Ону көрөн соһуйан ыйыттым, ити хайдахараас улуустартан кэлбит саҥаттан саҥа куоластаах ырыаһыттарга сатаан оонньоотуҥ, бэлэмнэнэр, кинилэр тэтимнэригэр киирэр да бириэмэ суоҕа этэ буолуо диэн.
— Кырдьык, ээ. Уустук этэ. Егор Кампеев бары ырыаларын оонньоон көрбөтөх киһи буоллаҕым, сорох айымньыларын аанньа билбэппин даҕаны, онон дьэ хайдах эрэ бэйэм даҕаны астымматым, ситэ бэлэмэ суохпунан. Уопсайынан, мин ордук сахалыы нарын, наҕыл ырыалары, ол быыһыгар дэгэрэҥи сөбүлээн ыллыыбын. Оннооҕор “Ямщицкий перезвон” ансаамбылым салайааччыта Анастасия Павлова биирдэ нууччалыы өрө күүрүүлээхтик, азартаахтык оонньообот эбиккин диэн бэлиэтии көрбүттээҕэ. Мин “перезвоннарга» ити быстах кэмҥэ сырыттым, музыканнара ыалдьан хаалбытыгар, — диэтэ.
Дьэ итинник, мин кини сахалыы ырыалары толорорун өрүү астына истээччибин. Бу эрэ иннинэ өссө биир кэнсиэртээх тэрээһиҥҥэ ыллыырын истибитим. Дьэ, онно — бэйэтин сөбүлүүр ырыатын.
Элбэҕи кэпсэттибит. Александр Самсоновы-Айыы уолун кытары ахтан-санаан аастыбыт. Николай кинини эмиэ музыкаҕа уһуйа сылдьыбыт эбит. Талааннаах уол этэ диир, Шуригы. Бэйэтэ баяны таһынан синтезаторга уонна гитараҕа астына оонньуур.
Кэргэнэ Ольга Николаевна Төхтүр оскуолатыгар кылаабынай буҕаалтырынан үлэлиир, эмиэ солото суох киһи.
Отчуот кэмигэр утуйар уу умнулларын кэриэтэ — дьиэтигэр кытары отчуотун аҕалан ааҕар-суоттуур түбүгэр түһэр. Ону таһынан общественник бэрдэ, олохтоох култуура дьиэтигэр “Айыллаана» ансаамбыл салайааччыта, дьокутаат быһыытынан эмиэ түбүгүрэр, «Мин да култуураүлэһитэ буолан ылабын…” диэн күлэр, Николая ырыа үөрэтэр, дьиэтигэр кэлэн баяҥҥа оонньуур буоллаҕына, ардыгар “айа да айа”, ол быыһыгар эмиэ да бэлэмнэниэн наада буоллаҕа диэн этэр, төһө кыалларынан айар-тутар усулуобуйатын тэрийэр диэтэхпинэ да сыыспатым буолуо. Кыыстара Николина ахсыс кылааска үөрэнэр, бэрт холку, сахалыы иитиилээх киһи.
Айар киһи санаата табыллар эрэ буоллаҕына, үлэтэ тахсар. Онтон Николай Макаров ситиһиитэ үгүс. Эчи кубоктара, бириис-бэлиэлэрэ элбэҕин сэргии көрдүм. Хата, аҕаларын наҕараадаларын биир долбуурга маанылаан ууран тураллар эбит. Манна аҥар кырыытыттан суруктаах бэлиэлэр мунньуллубуттара үгүс бэлиэ түгэннэри санатар. «Бу, холобур, Чурапчыттан улуус бочуотунай гражданина, култуура туйгуна Василий Кузьмин вокалист-эр дьон күрэстэригэр гран-при буолан кэлтим умнуллубат түгэниттэн, бу – “Күннээх Күөрээйи кустугуттан” этэ, онтон бу – Хаҥаластан “Үйэлээх үгэспит туругурдун!” улуустааҕы фольклорнай фестивальга бастаабыт кубогым, ити — Өктөмҥө 2014 сыллаахха Саҥа дьылга ыытыллыбыт “Две звезды” куонкурустан гран-при…” – билиһиннэрэр кини. Микрофон-кубоктар, спортивнайдар… Николай өссө дуобатчыт бэрдэ, спорт маастарыгар кандидат. Билигин даҕаны оонньуур. Биирдэ Сиинэҕэ биһиги хаһыаппыт корректора Баһылай Бродниковпыт — Агдаакыбыт дуобакка күрэҕэр төхтүрдэр кэлэ сылдьан кыайыы көтөллөнөн барбыттарын умнубаппын, бачча ыраахтан дуобат диэн баран испиттэрин…
Удьуор ырыаһыттар
Күн-күбэй ийэтэ Любовь Михайловна үйэтин тухары сүөһүгэ үлэлээбитэ, оҕолортон улаханнара этэ. Николай бииргэ төрөөбүттэрэ алтыалар, билигин бары үлэлээхтэр, общество эргийэр киинигэр сылдьаллар. Олкурдук, Тамара педагог-психолог, Покровскайга бастакы нүөмэрдээх оскуолаҕа үлэлиир. Иваннара Мэҥэ-Хаҥаласка Харатааҕы оҕо уһуйаанын физкультураҕа инструктора, ХИФУ физическай култуураҕа факультетын бүтэрбитэ. Любомир «Бөртө” сылгы собуотугар, Михаил баһаарынай охранаҕа, Сергей Булгунньахтаахха ОДьХХ гаас операторынан үлэлиир, поэт, кинигэлээх. Сайын улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ биирдэ хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбытыгар сылдьыбыттааҕым. Гитаранан ырыа ыллаан сөхтөрбүтэ, эмиэ куолас мааныта этэ. Бары даҕаны үлэни, ырыаны, музыканы тэҥҥэ өрө туппут дьон.
Николай ийэтин бииргэ төрөөбүтэ Люция Михайловна эмиэ ырыа куттаах барахсан этэ. Эдьийдии балыс сылбыысаһа иккиэн ыарахан ыарыыттан олохтон бартарын кэннэ ыччаттар түмсэн кэнсиэртээх ахтыы-киэһэтин биир дойдулаахтарыгар иһитиннэрэн ааспыттара… Биһиги кийииппит Людмила Михайловна эмиэ ырыаһыт бэрдэ, педучилище музыкальнай салаатын университеты бүтэрбит киһи учууталлыы сылдьан Кытыл Дьураҕа ансаамбылы салайар.
Николай Макаров эбээтэ Варвара Михайдовна Афанасьева ырыаһыт киһи дьолун ыллаан кэбиһэр диэбитин кэпсээбиттэрин истибиттээҕим. Дьиҥинэн, кини 1948 сыллаахха Москваҕа Саха сирин күннэрин кыттыылааҕа этэ. “Ньургун Боотур” олоҥхону сыанаҕа туруорбуттарыгар Александра Новгородовалыын Туйаарыма-Куо ырыатын толорбуттар эбит. Кэскиллээх ырыаһыты үлэҕэ хааллара сатаабыттарын ыччаттарданар быата тардан, дьолун ыллаан кэбиһимээри дойдутугар эргиллибит үһү дииллэрэ. Онтон Александра Николаевна Платон Ойуунускай аатынан Саха драматическай тыйаатырын артыыһынан буолбута. Дьылҕа диэн, дьэ, итинник.
Оҕолор аҕалара Михаил Михайлович Федоров сэрии бэтэрээнэ этэ. Пулеметчиктар куурустарыгар үөрэнэн баран Курскай Тоҕой хайысхатынан, эбии финнэри кытары кыргыһыыларга кыттыбыта, бааһыран инбэлиит буолан эргиллибитэ биллэр. Оройуоннааҕы статистика салаатын салайа сылдьыбыт, онтон дойдутугар кэлэн бостуук үлэтигэр киирбит, кэлин Сэбиэт сэкиритээринэн, маҕаһыыҥҥа атыыһытынан, кулууп сэбиэдиссэйинэн, холхуоска биригэдьииринэн үлэлии сылдьыбыт этэ. «Хорсунун иһин», “Германияны кыайыы иһин”, Кыайыы үбүлүөйдэринэн мэтээллэрдээҕэ.
Көрөргүт курдук, Николай Макаров онон ырыаһыт, музыкант буолбута соһуччу буолбатах, бу күн сиригэр ыллаа диэн ананан кэлбит киһи. Билигин кини Алексей Потапов салайар Саха сирин баянистарын Ассоциациятын чилиэнэ. Ырыа да айарга холонор. Итиччэ талааннаах киһи оһуокай да тылын этиэн, тойуктуон баҕаран кэлэрэ буолуо, холонон да көрдө ини, кэмэ кэлэ илик курдук, быһыыта — туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх.
Үлэһит интэриэһигэр
Үөһээ ахтан аһарбытым курдук, Николай Макаров, Төхтүр оскуолатыттан профком салайааччыта, Дьокуускайга үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын конференциятыгар сылдьан кэллэ. Ол туһунан сырдата түһэригэр көрдөстүм:
— Аныгы учууталга ирдэбил ыарахан. Биллэн турар, хамнас да соччо үрдүгэ суох. Акылааттан тутулуктанара кыһарыйар. Эдэркээн учууталлар 18 чааска 35-40 тыһ. солкуобай хамнастаналлар. Онон чаас эккирэтиитэ буолар, ити үөрэх хаачыстыбатыгар охсор, учуутал сылайар… Үөрэх үлэһиттэрин бу конференциятыгар хамнас боппуруоһа сытыытык турда, — диэтэ Николай Исаевич.
— Быйыл биһиги улуустан элбэх ыччат педагогическай үөрэхтэргэ киирдилэр диэн түмүк баара. Эр дьон учуутал хаһан элбиэй…
— Хамнас 100 тыһ. солкуобайга тиийдэр син элбиэ этилэр, оҕону кытары үлэлиэн баҕалаах үгүс. Хамнас үрдүө даҕаны, сыана үрдүү турара син биир охсор. Конференцияҕа тыа сиригэр эдэр исписэлиистэр олорор усулуобуйаларын хааччыйыы, педагог доруобуйатын тупсарыыга, сынньалаҥын тэрийиигэ эмиэ кэпсэтии буолла. Онтон ити үөрэхтэргэ киирбит ыччаттарбытыттан төһөтө оскуолаҕа кэлэрин тымтыктанан көрбүт суох…
Түмүкпэр чугастааҕы былааннарын ыйыталастым. «Мантан саас Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх үбүлүөйүн көрсүүгэ бэлэмнэниэхпит, Анал байыаннай дьайыы кыһалҕата тохтоон ил, эйэ кэлэрэ буоллар” диэн санаатын үллэһиннэ.
PS: Өссө эбии сонуннанным. Николай Исаевич Тапталлаахтар күннэригэр Дьокуускайга «Ырыа ыллыгынан сулустардыын» диэн кэнсиэргэ СӨ үтүөлээх артыыһа Анастасия Готовцеваны кытары ситиһиилээхтик кыттан кэллэ.
Людмила АММОСОВА.