Буорах сыттаах суруктар
Хачыкаакка биһиги общественнай кэрэспэдьиэммит Гаврил Михайлович Герасимов олорбута, педагогическай үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Хаҥалас улууһун, Хачыкаат нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, РСФСР норуот үөрэҕириитин туйгуна, олоххо көхтөөх көрүүлээх киһи. Кини нэһилиэгин историятын, фольклорун үөрэтэрэ, «Хачыкаат нэһилиэгин номохторо, үһүйээннэрэ», «Саха суруйааччылара биһиги нэһилиэкпитигэр», «История Качикатского наслега», «Барашков С.П.» о.д.а. кинигэлэри бэлэмнээн таһаарбыта. Гаврил Михайлович өрөспүүбүлүкэтээҕи «Золотое перо» суруналыыстар сойуустарын, ССРС Геройа Н.А. Кондаков, биһиги хаһыаппыт М.Д. Дьячковскай, И.П. Никифоров, С.П. Ефремов ааттарынан бириэмийэлэрин лауреаттара этэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт Хачыкаат нэһилиэгин буойуттарын, тыыл бэтэрээннэрин туһунан чинчийэн, суруйан кинигэ оҥорон таһаарбыт үтүөлээх киһи этэ. Билигин даҕаны суохтуубут. Бүгүн Г.М. Герасимов 2005 сылга таһаарбыт «Өйдөбүнньүк кинигэ. Хачыкаат олохтоохторо Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыылара»диэн таһаарыытыттан суруйуутун бэчээттиибит.
«Кыһыл Армия хорсун саллаата буоларга кыһаллыам»
Эдэркээн, сытыы-хотуу уол комсомолец Никита Кириллин сэрии саҕаланыытыгар «Кыһыл Үрүйэ» колхозка хонуу биригэдьииринэн үлэлии сылдьара. 1941 с. атырдьах ыйыгар сэриигэ ыҥырыллыбыта.
Дойдутугар таптыыр кэргэнэ Катя үстээх кыыһынаан Розалыын хаалбыттара. «Ленин» борохуот Покровскай аттыттан тэйдэр тэйэн Өлүөнэ эбэ хотун сүрүн үөһүн тутан, тус соҕуруу устан күллүргэтэ турбута. Өрүс илин эҥэригэр аҕыйах хонуктааҕыта оттуу сылдьыбыт күөх иирэ талахтардаах арыылара, отчуттар отуулара хороһон ааспыттара. Кини бардаҕа… Арҕаа буоллаҕына хаанымсах өстөөҕү кытта өлөр-тиллэр икки ардынан кыырыктаах кыргыһыы күүдэпчилэнэн эрэрэ.
Никиталаах Забайкальеҕа байыаннай бэлэмнэниини бараат, бастаан 97-с, кэлин 83-с гвардейскай буолбут дивизия састаабыгар киирэн Арҕааҥҥы фронт туһаайыытынан Сухиничи чугаһыгар кыргыһыыга киирбиттэрэ. Бастакы бойобуой сүрэхтэниитин Никита Кириллин манна ылбыта. Үөрэхтээх, комсомолец уолу бэлиэтии көрөннөр, младшай командирдар курстарыгар ыыппыттара.
«Таптыыр кэргэним Катя дорообо! Аан бастаан мин ааппыттан төлөннөөх бокулуонна ыл. Мин бэрт үчүгэйдик сылдьабын командир курсун үөрэнэн бүтэрдим, туйгуннук. Сержант аатын ылан оһуобай учебнай батальоҥҥа отделение командирынан үлэлээн эрэбин. Батальон командира туйгуннук үөрэммитим иһин махтал биллэрдэ. Строй иннигэр сыаналаах бэлэҕи туттарда. Бу улахан чиэс буолар. Мин бииргэ үөрэммит табаарыстарым тарҕастылар. Биһиги сэттиэ буолан командирынан хааллыбыт. Мин Хачыкаат уолаттарыттан Егоров Степан Петрович диэн уолу хам-түм көрсөбүн. Ол уол үчүгэйдик сылдьар, доруобуйата үчүгэй. Ийэтигэр привет ыытар. Марков Илья өлбүтэ. Кириллин Тит эмиэ кыһын өлбүт сурахтааҕа. Уоннааҕы уолаттар ханна баалларын билбэтим. Эйигин, оҕобун уураан-сыллаан хааллым. Никита 19.06.42 сыл. Плодское.».
1943 сыл аатырбыт Орловскай-Курскай тоҕой иһин кыргыһыыларга Никита Кириллин 252-с гвардейскай стрелковай полкаҕа командирынан буолбут.
«1943 сыл от ыйын 12 күнүттэн 22 күнүгэр диэри Перестряж, речица, Ульяново, Ягодная, Городок, Турья диэндэриэбинэлэр иһин немецкэй халабырдьыаттары кытта кыргыһыыга харса суоҕунан уонна эр санаалааҕын көрдөрдө. Тус бэйэтин холобурунан байыастары хорсун-хоодуот буоларга көҕүлээтэ. Турья уонна Городок дэриэбинэлэри ылыыга взводу хамаандалаан, өстөөх биэс атаакатын чугуппута, онно тус бэйэтэ 19 фашиһы кыдыйда. «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадалыырга сөптөөх», — диэбиттэрэ ССРС Оборонатын министерствотын Киин архивыгар баар эбит.
Аны биир суругар: «Кэргэним Катя, оҕом Роза, дорооболоруҥ! Аан бастаан мин ааппыттан төлөннөөх итии эҕэрдэтэ тутуҥ. Үчүгэй сылдьабын, доруобуйам эмиэ. Сэриигэ кыттыыны ылан, харса суох өстөөҕү самнарсыбытым иһин наҕараадалаан тураллар. Ону ылан баран үөрүүбүн биллэрэбин. «Хорсун иһин» мэтээл. Кэлэр өттүгэр тыыннаах буолан хорсуннук сэриилэстэхпинэ наҕарааданы өссө биэриэхтэрэ. Кыһыл Армия хорсун саллаата буоларга кыһаллыам», — диэбит.
«Кэргэттэрбэр: Катяҕа, кыыспар Розаҕа. Дорооболоруҥ! Аан бастаан эдэр кыһыл командир аатыттан уоттаах-төлөөннөөх итии приветтэ тутуҥ! Мин бу сайыҥҥы кимэн киириигэ төрөөбүт дойду көмүскэлин туһугар бэйэм иэспин эбэтэр сорукпун толорбутум иһин, ону кытта үс киһини билиэн ылбыппар, алта өстөөҕү өлөрбүппэр, сэриигэ дьону үчүгэйдик салайбыппар (взвод) «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадалаатылар», — диэн, арааһа, колхуоһун дьонугар суруйбут суругар кыбыппыт. Ити элбэх хаан тохтуулаах, өлүүлээх-сүтүүлээх кимэн киириитэ Никита Кириллин бааһырбыт.
Госпитальга киирэн эмтэнэн үтүөрбүтүн кэннэ дьоҕурдаах, икки сыл сэриигэ сылдьыбыт младшай командир Раненбург куоракка орто команднай састаабы бэлэмниир байыаннай политическай училищеҕа үөрэххэ ыыппыттар. Бу училищены туйгуннук үөрэнэн бүтэрбит. Аны 65-с гвардейскай стрелковай дивизия 257-с стрелковай полкатыгар младшай лейтенант Кириллин батальон партийнай тэрийээччитинэн анаммыт. Ол аата сэриигэ сылдьан өссө партияҕа киирбит.
«Кыһыл Сулус» уордьаннаах, «Хорсунун иһин» мэтээллээх Кыһыл Үрүйэ хорсун ыччата, хомойуох иһин, Кыайыы күнүгэр тиийбэтэҕэ. “Прибалтика иһин кыргыһыылартан биирдэстэригэр Никита Кириллин хорсуттар өлүүлэринэн 1944 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр өллө, Латвия сиригэр Гулбенскай оройуоҥҥа Мадернизки дэриэбинэҕэ харалынна” диэн кэргэнигэр биллэриитэ кэлбитэ.
Никита Петрович бииргэ төрөөбүт быраата Михаил 1944 сыл бэс ыйыгар армияҕа ыҥырыллан баран, 3-с Украинскай фронт 27-с армиятын Суворов уордьаннаах кыһыл Знамялаах Запорожскай стрелковай дивизиятын састаабыгар 1945 сыллаахха Венгрия сиригэр сэриигэ киирбитэ. Икки төгүл «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кыайыыны Австрия сиригэр Грау куоракка көрсүбүтэ. 1949 сыллаахха армияттан дойдутугар кэлбитэ.
Никита Кириллин соҕотох оҕото Розалия Никитична билигин норуот үөрэҕириитин туйгуна, I Дьөппөҥҥө санаторнай оскуолаҕа өр сылларга үлэлээтэ.
Герасимов Гаврил Михайлович.
«Өлүөнэ очуостара» хаһыат.
1995 с. бэс ыйын 27 к. № 71.