Покровскайга искусство оскуолатыгар «Кыл-Кынат» кырыымпаһыттар ансаамбылларын кэккэтэ хаҥыыр, ситиһиитэ элбиир
Бу айар кэлэктиип Саха сиригэр эрэ буолбакка дойдубут таһымыгар биллэн-көстөн эрэр. Ол курдук, аны сайын Горнай Алтай Өрөспүүбүлүкэтигэр Национальнай түмэлгэ Россия күнүгэр «Культ коня в культуре народов Евразии” улахан быыстапкаҕа ыҥырыллан олорор.
Онтон тэриллибитэ да ыраата илик, 2023 сыл бүтүүтэ дьоммут кырыымпаны саҥа илиилэригэр ылбыттара этэ дии, ол кэнниттэн дьаныардаах үлэ, төрүт өбүгэлэрбититтэн иитиллэн кэлбит музыкабыт алыбыгар дууһалыын ылларыы түмүгэр «Кыл-кынат” ыыра кэҥээн иһэр. Кэлэктиипкэ анал үөрэхтээхтэрэ тарбахха баттанар ээ, үгүстэрэ араас эйгэттэн кэлэн дьарыктанар айыы тыына аргыстаспыт дьоно.
Билсиэхпин баҕарбытым ыраатта. Биир күн дьэ тэристэн репетициялыылларын истэн Искусство оскуолатыгар тиийдим. Мунньустан эрэллэр эбит. Хоһоонньут Ольга Острельдинаны-Уокка-Куону көрүстүм. Баҕаран туран кырыымпаҕа оонньуурга үөрэнэ кэлбитин, сахабыт төрүт музыкатын кыратык да баһылыан баҕарбыта ырааппытын уонна манна кэлэн олус астына сылдьарын эттэ. Инструмена кыратык алдьанан тыаһа мөлтөөн эрэриттэн сонньуйар.
…Сотору буолаат кэлэктиип муһунна, сып-сап тэристэн дьарыктанар хосторугар оннуларын буллулар. Салайааччылара эдэркээн уол Дьулустаан Никифоров кэлэн хас биирдиилэригэр кырыымпаларын настройкалаан биэрдэ, тыаһын-ууһун чочуйан көмөлөстө. Инструменнарын кылын тардыыта эрэдээгэ элбэх эбит. Сорҕотун, быстаары гыммытын, истэн көрө-көрө түргэн-түргэнник сыыйа тардан ылаттыыр. Итинник буоллаҕына кыла сыыйыллан да бүтүүһү дии санаан кэллим. Сотору буолаат кырыымпаһыттарым ноталарын тэлгэтэн оонньоон киирэн бардылар… Кэрэ айыы дьиэтэ нарын музыканан туолла. Сөхтүм, махтайдым – өбүгэ иэйиилээх музыкатын киһи истэ олоруох курдук эрээри, хаартыскаҕа, видеоҕа түһэрэн ыллым уонна мэһэйдээмээри аа-дьуо тахсан бардым. Бастакы композиторбытын биир дойдулаахпыт Адам Скрябиммытын кытары санаан ыллым…
Бу дьарык иннинэ мин Искусство оскуолатын салайааччыта Вероника Алексеева кэбиниэтигэр Дьулустаан Никифоровы кытары көрсөн кэпсэтэ түспүттээҕим. Дьокуускайтан сылдьан дьарыктыыр эбит. Вероника Владимировна кинини кытары билсибититтэн астынар аҕай, «Биир дойдулаахпыт ээ, Харыйалаахпытыттан төрүттээх ыччаппыт эбит. Түбүктээҕин аахсыбакка энтузиаст киһи куораттан айаннаан кэлэн биһигини үөрэтэн үөрдэр. Олус бэрт. Элбэх кэнсиэртэргэ, тэрээһиннэргэ кытынныбыт, ыҥырыыга сылдьар буоллубут. Кырыымпаҕа оонньуур үчүгэйэ бэрт, киһи отой ураты эйгэҕэ киирэн ылар…” диир, эдэр киһини хайдах хайгыан билбэт. Мин да сөхтүм, атын инструменнарга, холобур, гитараҕа, аккордиоҥҥа эҥин оонньообокко, кырыымпаҕа ылларбытын. Кэлин билбитим Дьулустаан Никифоров Сергей Зверев аатынан СӨ Үҥкүү Национальнай тыйаатырын национальнай инструменнарга оркестрын артыыһа, элбэх эрэгийиэннээҕи, бүтүн россиятааҕы, аан дойдутааҕы куонкурустар лауреаттара, Покровскайдааҕы искусство оскуолатын народнай инструменнарга преподавателэ, СӨ ыччат политикатыгар туйгуна. Кини Дьокуускайдааҕы музыкальнай училищены, Арктическай государственнай култуура уонна искусство институтун бүтэрбит Ньурба Антоновкатыгар төрөөбүт талааннаах ыччат, Москва, Санкт-Петербург, Красноярск, Улан Үдэ о.д.а. куораттарга элбэхтик оркестры кытары гастроллаабыт, саха норуотун искусствотын тарҕата сылдьар киһи, оркестр иһинэн “Килбиэн” этно-рок бөлөх салайааччыта. Онон балтараа сыллааҕыта бу норуот инструменнарыгар оонньообут киһи диэн санааны иитиэхтии, үөрэнэ сатыы сылдьыбыт дьон дьоллоругар көстүбүт ыччат буолла.
Вероника Владимировнаттан хайдах бэйэтэ бу оскуолаҕа кэлэн хаалбытын ыйыталастым. “Оо, мин, дьиҥинэн, оҕо эрдэхпинэ балерина буолуохпун баҕарар этим ээ. Оччолорго отой кыра сылдьан балеты телевизорынан түүннэри көрөр буоларым, артыыстары ааҕа билэрим. Улаатыа суох диэн балет оскуолатыгар ылбатахтара, сыыйан кэбиспиттэрэ, тутан-хабан көрөн баран. Ытааһыннаах түгэн этэ… Ол да буоллар син биир култуура институтугар туттарсан киирбитим, Улан Удэҕэ. Роза Егоровна Архипова Чкаловка көһөр буолбутугар Покровскайдааҕы оскуолабытыгар үлэлии кэлбитим. Тымныы да бөҕө буолара, урукку оскуолабытыгар. Ардыгар хаатыҥкалаах да дьарыктанар буоларбыт...Ама да ааспытын иһин! Билиҥҥи дыбарыаспытыттан астынабыт эрэ!”, — диир кини, кэлэктиибин хайгыыр. Биллэн турар, манна музыка алыбыгар ылларбыт дьон үлэлииллэр буоллаҕа. Мээнэ киһи ылсыбат идэтэ. Үөрэтэр, уһуйар оҕолорун ситиһиилэринэн киэн туттар. Саҥа дьыл иннинэ бу үөрэх кыһата аны Үрдүкү музыка оскуолатын фирменнэй дэнэр оскуолатынан буолла. Онон саҥа бырайыактар киирэллэр, элбэх маастар-кылаастар ыытыллыахтара, ураты дьоҕурдаах оҕолору кытары тус үлэ барыаҕа….
Төрүт үгэстэргэ төннүү кэмэ
Ити кэллэ дуу диэхпин баҕарабын. Покровскайга искусство оскуолатыгар оҕолору кырыымпаҕа, атын да сахалыы инструменнарга уһуйуу саҕаланна. Кырачааннар ис тыыннара арыллар. Сылтан орто манна оҕолору төрүт инструменнарга оонньуурга анал бырагырааманы айан үөрэтии тэриллибитэ. Педколлективка бу саҕалааһыныгар Спиридон Шишигин салайааччылаах сахалыы тыыннаах Покровскайдааҕы бастакы нүөмэрдээх оскуола эмиэ тирэх буолар, оскуолалар икки ардыларыгар Сүбэлэһиигэ илии баттаһан сүбэ-ама атастаһан үһуйуу салҕанар. Вероника Владимировна улуустааҕы култуура салаатыгар махталлаах – 19 саҥа кырыымпаны оҕолорго атыылаһан биэрбиттэрэ улахан көмө. Онтон 12 киһилээх улахан дьон бөлөхтөрө бэйэлэрин харчыларыгар инструменнары ылалларын кэрэйбэттэр. Вероника Алексеева ансаамбыл тэриллиитин харамаҥнайгыттан өйөөбүт дьонунан Наталья Кузьминаны, Оксана Жирохованы, Альбина Лукинаны махтана ааттыыр. Билигин оонньуур кырыымпаларын Нам маастардарыттан ылбыттар. Оонньуурга үөрэнэн истэхтэрин аайы инструмеҥҥа ирдэбиллэрэ, биллэн турар, улаатар.
— Ханна ханнык дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр оонньоон иһитиннэрбиккитий? Мин эһиги толоруугутун хас даҕаны тэрээһиннэргэ истэн астыммытым. Аан бастаан Бастакы Президеммит (кини эһиги оскуолаҕытын олус өйүүрүн көрөрүм) Михаил Николаев олохтон барбыта биир сылыгар 2023 сыл сэтинньи 13-гэр истибитим, аны быйыл күһүн ытык киһибитигэр Сахабыт сиригэр тапталлаах Хаҥалаһыгар биир бастакынан пааматынньыгы туруорууга оонньообуккут этэ дии…— ыйытабын Вероника Владимировнаттан.
— Сэтинньи 15-гэр биһиги Дьокуускайга өссө 60 киһилээх холбоһуктаах оркестр састаабыгар оонньоон турардаахпыт. Умнуллубат түгэн этэ, — кэпсиир кини. — Кэлин элбэхтэ оонньоотубут. Мантан саас биһигини үгүс тэрээһиннэр күүтэллэр. Кулун тутар 15 күнүгэр биһиги кэлэктииппит биир көхтөөх чилиэнэ Наталья Кузьмина салайар «Хаҥаласчаан» көрдөрүүлээх ансаамбылын үбүлүөйэ буолар. Онно оҕолор аан бастаан сахалыы тыыннаах музыканан үҥкүүлүөхтэрэ. Манныгы Хаҥалас сирэ билэ илигэ. Аны Василиса Романова салайар «Эркээни эдэр сааһа» народнай кэлэктиибэ 55 сылын бэлиэтиэҕэ. Бэс ыйыгар Россия күнүгэр аны Горнай Алтайга Евразия норуоттарыгар сылгы көлө суолтатыгар аналлаах тэрээһин быыстапкатын арыйыыны итэҕэйдилэр. Быйыл сайын от ыйын 10-15 күннэригэр Бүтүн россиятааҕы научнай-практическай конференция аан дойду дьоно кыттыылаах буолуохтаах. Бу тэрээһин “Г.И.Чорос-Гуркин и современность” Сибиир бастакы идэтийбит худуоһунньуга 155 сылынан диэн ааттанан ыытыллыаҕа — диэн былаанын билиһиннэрдэ Вероника Алексеева.
Онон ансаамбылтан маастарыстыбаны үрдэтии, репертуары кэҥэтиигэ үлэ ирдэнэр. Ырыа айааччылары кытары эмиэ үлэлэһэллэр, А.И Томскай, М.И.Шамаева“Кылыһах-кырыымпа» хомуурунньуктарыттан ырыалары үөрэтэллэр эбит. Ону сэргэ атын кыра инструменнары туһаналлар — таҥсыыры, хомуһу, күпсүүрү, дүҥүрү, дьаҕаны, мас хобону туттан тыас таһаарар үөрүйэхтэригэр уһуйуллаллар. Ити түмүгэр оҕолор кытары биһиги эмиэ бэйэбит мындыр өйбүтүнэн айбыт инструменнардаахпыт диэнкиэн туттар буоллулар.
Михаил Ефимовичпыт «Музыка барыбытыгар” диэн бырайыага биир бастакынан Хаҥалас сиригэр, уруккута музыкальнай оскуолаттан саҕыллан тахсыбыта этэ дии. Ытык киһибит барахсан олус да олохтоохтук, ырааҕы өтө көрөн ыччаттарбыт дэгиттэр сайдалларыгар олук уурбут, кыым сахпыт эбит. Ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ!
Видео: https://t.me/gazetahangalas/35710
Людмила АММОСОВА,
(Хаартыскалар, ааптартан уонна Покровскайдааҕы Искусство оскуолатын, Дьулустан Никифоров архыыптарыттан).