Суруйааччы С.П. Ефремов 120 сылыгар
Хаҥаласка суруйааччы Степан Ефремов төрөөбүтэ 120 сылынан тэрээһиннэр салҕаналлар. Бүгүн биһиги 2020 сыллаахха И.А. Федоров аатынан III-Малдьаҕар оскуолатын үөрэнээччитэ Эдуард Федоров (сал. Т.П. Самсонова) IX-с НПК-ҕа кыттыбыт дакылаатыттан бэчээттиибит. Улахан үлэ, чинчийиилээх, суруйааччы, ону сэргэ ааптар биир дойдулаахтарын олохторугар сыһыаннаах.
Бу үлэ ааптара Эдуард Федоров оскуоланы бүтэрэн Ульяновскай куоракка авиационнай институт иккис курсугар ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьар. Хаартыскалары Чкаловтааҕы бибилэтиэкэттэн Раиса Степанова уонна учуутал Туйаара Самсонова ыыттылар. Степан Ефремов «Киирик кэргэттэрэ» диэн айымньытынан кэлин испэктээҕи туруорбуттарын, Булгунньахтаахха тиийэн көрдөрбүттэрин сырдаттылар.
Булгунньахтаах оскуолатын педагогическай кэлэктиибин быһаарыытынан 1995 сыллаахтан биир дойдулаахтара, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, Саха АССР искусство үтүөлээх диэйэтэлэ, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, V-с сийиэһин дэлэгээтэ, Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо С.П. Ефремов төрөөбүтэ 95 сылын көрсө «Саха драматургиятын үрүҥ көмүс хатыҥа» диэн маҥнайгы литературнай Ефремовскай ааҕыылары СӨ үөрэҕириитин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Евдокия Ивановна Егорова көҕүлээһининэн тэрийбитэ.
2005 сылтан бу ааҕыылар улуустааҕы литературнай ааҕыы быһыытынан ыытыллар буолбуттара уонна 2008 сылтан, ааҕыылартан – научнай-практическай конференция ааттанан ыытыллар. НПК хайысхата кэҥээн, кыттааччыта элбээн иһэр. 2020 сыллаахха IX-с НПК кэтэхтэн ыытыллыбыта. Ааҕыылары тэҥэ С.П. Ефремов айымньыларынан инсценировкалары көрүү ыытыллар.
Степан Павлович Ефремов 1904 сыллаахха ахсынньы 13 күнүгэр (билиҥҥинэн тохсунньу 7 күнүгэр) Арҕаа Хаҥалас улууhун 3-с Малдьаҕар нэhилиэгэр тɵрɵɵбүтэ. Онон мин биир дойдулааҕым буолар. Педагогическай үлэ бэтэрээнэ, биhиги нэhилиэкпит ытык кырдьаҕаhа Фекла Степановна Егорова кэпсииринэн, кини «Харыйалаах сыhыытыгар олорбут Ефремовтар диэн элбэх аймахтан тɵрүттээх». Тɵрɵɵбүт алааhа Тɵгүрүк Ыарҕа, ол биhиги, Федоровтар аҕа уустара, олорбут алаастара. Онон Степан Павлович миэхэ хайа да ɵттүттэн олус чугас киhи буолар, мин онон киэн туттабын. Харыйалаах барахсан сылаас кырсыттан силистэнэн, сибэккилээх хонуутугар күɵлэhийэ оонньоон, ыраас уутугар сɵтүɵлээн, күɵрэгэй чыычаахтаах сырдык халлаанын анныгар лыахтардыын сырсан улааттаҕа.
Степан Павлович тɵрɵɵбүт дойдута Саха сиригэр биллэр үтүɵ-мааны дьон тɵрɵɵбүт сиринэн биллэр. Ол курдук, Харыйалаахтан сахалартан бастакы дипломат И.В. Рожин, бастакы кинорежиссер А.С. Романов, бастакы летчик-инструктор, полковник званиелаах И.А. Федоров, икки генерал ини-бии Анастатовтар, СӨ култууратын үтүɵлээх үлэhитэ М.Д.Федоров тахсыбыттара. Кинилэр ортолоругар Степан Павлович эмиэ биир дьоhун миэстэни ылар.Фекла Степановна Егорова кэпсииринэн, кинилэр 1949 сыл сайыныгар тɵрдүɵ буолан: Степан Павлович, Фекла Степановна, эдьиийэ Федорова Ксения Семеновна, кэргэнэ Николай Дмитриевич буоланнар тɵрɵɵбүт алаастарын Тɵгүрүк Ыарҕаны кɵрɵɵрү Кыра Кэтэмэнэн Тоҥус аартыгын дабайбыттар. Тохтоон аhаабыттар. Онно Степан Павловичтан «Дойдуҥ дьонун олоҕун кɵрдɵрɵр пьеса тоҕо суруйбаккын?» диэн ыйыппыттар. Эппиэтин кини «Киирик кэргэттэрэ» диэн дьонум туhунан суруйбутум диэбит.
Кэтэмэҕэ бэрэбиэсчит Федотов Бүɵккэ, Ворошилов аатынан колхоз ударнига 1938 сыллаахха ВДНХ-ҕа Москваҕа сылдьыбыт Данилов Прокопий Кириллович, колхозка бастыҥ ыанньыксыт Дьяконова Анастасия Петровна пьеса геройдарын прототиптара буолбуттара диэбит. Дьонун аатын эмиэ дэриэбинэҕэ баар ааттартан ылбытым диэн кэпсээбит. Драмаҕа кэпсэнэр Хара Yрүйэ, Чɵмчɵҕɵн хайата диэн сирдэр эмиэ дьиҥ баар сирдэр ааттара.
Степан Павлович Ефремов олоҕо, айар үлэтэ
Биhиги кинини саха норуотун биллиилээх драматурун, саха национальнай театральнай искусствота үɵскээhинигэр уонна сайдыытыгар улахан суолталаммыт, норуокка киэҥник биhирэммит пьесалар автордарын быhыытынан билэбит. Маны таhынан кини Саха АССР оскуолатын үтүɵлээх учуутала (1965 с.), Саха АССР искусстволарын үтүɵлээх деятелэ (1957 с.), ССРС суруйааччыларын Союhун чилиэнэ (1937с.). Дьокуускай куоракка церковнай-приходской оскуолаҕа үɵрэммитэ, онтон Ɵктɵм 2 кылаастаах оскуолатыгар үɵрэҕин салҕаабыта. Оскуолаҕа үɵрэнэ сылдьан, 16 сааhын ситэ туолбакка эрэ, Степан Ефремов комсомол кэккэтигэр киирэн, саха бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэринэн буолбута. 1923 сыллаахха, Якутскайдааҕы сельхозтехникумҥа үɵрэнэ сырыттаҕына, аны Пепеляев баандата ааҥнаабыта. Онуоха Степан Ефремов добровольческай этэрээккэ киирбитэ. Бастыҥ разведчик буолан, кинини Саха АССР Киин Ситэриилээх Комитета бойобуой винтовканан наҕараадалаабыта. 1924 сыллаахха С.П. Ефремов Якутскайдааҕы педтехникумҥа үɵрэммитэ. Манна кини Күндэ салайар литературнай бɵлɵҕɵр кыттыбыта уонна маҥнайгы литературнай холонуутун «Yлэhит түүлэ» диэн кыра пьесаны суруйбута. Ону табаарыстара куорат кулуубугар оонньоон кɵрдɵрɵн, кɵрɵɵччүлэри биhирэппиттэрэ. 1929 сыллаахха Иркутскай педрабфагын бүтэрэн баран, партия ханна аныыр да, онно учууталынан, оскуола дириэктэринэн, үɵрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, үɵрэх министерствотын инспекторынан ɵр сылларга үлэлээбитэ.
Степан Ефремов драматическай талаана 1934 сыллаахтан, — «Ини-биини» суруйуоҕуттан – киэҥник биллэн барбыта. Итини тэҥэ Аҕа дойдуну кɵмүскүүр сэрии иннинээҕи кэмҥэ драматург «Хардыылар» (1939 с.), «Ɵстɵɵхтɵр» (1938 с.), «Киирик кэргэттэрэ» (1939 с.) диэн пьесалара Саха театрын сценатыгар улахан кэрэхсэбиллээхтик кɵрдɵрүллүбүттэрэ.Аҕа дойдуну кɵмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар драматург «Иэс», «Кэргэн» диэн пьесалары суруйбута. Сэрии кэннинээҕи кэмҥэ кини «Чуумпу кытыл» (1959 с.), «Лэкиэс» (1957 с.), диэн пьесалара кɵрɵɵччүлэргэ да, ааҕааччыларга да биhирэппиттэрэ. Степан Ефремов бу пьесалара саха советскай драматургиятын сүрүн айымньылара буолаллар.
Кини сүүрбэччэ пьесаны суруйбута, олор бары театрга туруоруллан, дьон-сэргэ биhирэбилин ылбыттара. Хаҥалас улууhун Бочуоттаах гражданина С.П. Ефремов 1982 с. кулун тутар 24 күнүгэр олохтон барбыта.
«Киирик кэргэттэрэ» драма
«Киирик кэргэттэрэ» драма 1939 сыллаахха суруллубута. Yс оонньуулаах, биэс хартыыналаах.
Драмаҕа сүүрбэччэ сыл анараа ɵттүгэр баай былааhын батталыгар олорбут саха дьоно барахсаттар советскай былааска олохторо кɵнɵн атахтарыгар турбуттара, колхуос үлэтиттэн дьоллорун булбуттара кэпсэнэр. Ол гынан баран бандьыыттааhын дуораана ɵссɵ да баара этиллэр. Ол курдук, драма сүрүн геройа Киирик – колхуос тутаах үлэhитэ. Кини аҕата Филипп оҕонньор Иван Степанович диэн Киирик доҕоро кэлбитигэр «туох эрэ долгунугар оҕустарбытын, оҕолору кытта сэссийэлистическэйдии куотуhа» сылдьарын туhунан кэпсиир. Кини эрдэ тараахчыт идэлээх эбит, «үлэтин быыhыгар арыт, дьээбэтийэн, муоhунан сээкэйи оҥорор эбит». Оттон билигин уу оҕуhун муоһунан Кириэмили кыhан оҥорбутун кɵрдɵрɵн сɵхтɵрɵр.Филипп оҕонньор уу оҕуhун муоhун кɵрдүү сылдьан Хара Yрүйэ диэн сиртэн «туох эрэ муода таастары» булбутунуонна ону уолугар Киириккэ аҕалан кɵрдɵрбүтүн Киирик куоракка «тааhы үɵрэтэр суукка» киллэрэн биэрбитин туhунан кэпсиир. «Ол суут эмиэ дьиктиргээн» дьон ыыппыт. Ону таhынан Хара Yрүйэҕэ «былыр ким эрэ хаhа сылдьыбыт сирдэрин оннуларын булуталаабытын» этэр.
Нэhилиэкпит туhунан кинигэлэргэ тараахчыт дьон туhунан суруйуулар бааллар эбит, оттон ытык кырдьаҕаспыт Фекла Степановна кэпсииринэн, былыр Хара Yрүйэнэн кɵмүс сууйалларын дьон истэр, билэр-кɵрɵр эбиттэр. Онон Степан Павлович «Киирик кэргэттэрэ» драматыгар маннык түгэннэри киллэрбитэ эмиэ дьиҥ олохтон тɵрүттээх эбит. Бу кэлбит дьон, Казаков уонна Константинов, гражданскай сэрии саҕана бандьыыттыы сылдьыбыт эбиттэр. Казаков — Киэҥ Ыстаан диэн аатынан биллибит бандьыыт, үрүҥ этэрээтин офицера, урут гражданскай сэрии саҕана Хара Yрүйэ аттынан ордууланан олорбут, ɵлɵртɵɵрү сойуоласпыт чекааларын Киирик саhыартаан ɵрүhүйтээбит эбит. Олортон биирдэрэ —Иван Степанович, онтон ыла Киирик чугас, истиҥ доҕоро буолбут.
Мин хос эhэм, сэрии бэтэрээнэ Федотов Егор Николаевич ахтыы-дневнигэр оҕо сылдьан арҕаа хайа быарыгар ытыалаhыы буолбутун истибитин, кɵрбүтүн туhунан суруйбута баар: «Биhиги ходуhабыт Уhун Ойоҕос ортоку үрдүк кырдайа, онно отуубутугар хоно сылдьабыт. Арай биир күн от охсо сырыттахпытына Улахан үрэх тɵрдүн диэки саа тыаhа тип-тигиргэс буола түстэ, сэриилэhэн эрэллэр, дьоннор Кɵйгɵгɵр аартыгынан ɵрɵ сырсан тахсаллар, сотору буолан баран тыас-уус тохтоон хаалла, аҕам баандалар куоттулар быhыылаах диир». Онон бу бандьыыттар чекаалары сойуолаhан ытыалаhыылара эмиэ дьиҥ олохтон силистээх-мутуктаах буолуон сɵп. Киирик Казаковтаах Константиновы «үспүйүɵн, фашистарга атыыламмыт» дьонунан ааттаталыыр. Онон, биир ɵттүнэн ыллахха, драмаҕа сэрии иннинээҕи тыҥааhыннаах кэм сытыы боппуруостара, дьон сэрэхтээх буолуулара ойууламмыт.Ол аата айымньы аҥаардас биhиги нэhилиэк дуу, Саха сирэ бүттүүн дуу историяларын эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн бүрүүкээбит тыҥааhыннаах кэми ойуулуур улахан суолталаах диэн этиэххэ сɵп.
Драмаҕа Киирик уобараhа
Драма сүрүн геройа ударник колхозтаах Киирик дойдутун туhугар тыынын да толук уурары кэрэйбэккэ үлэлии-хамсыы сылдьар, тɵрɵɵбүт сиригэр муҥура суох бэриниилээх кɵнɵ, чиэhинэй тыа киhитэ. Кини урут гражданскай сэрии кэмигэр бандьыыттартан куотан иhэр икки кыhыл саллаатын быыhаабыт. «Ханна да барар сир суох буолан, биhиги биир самна сытыйан хаалбыт куhаҕан балаҕаҥҥа киирэн кэллибит….Биhиги табаарыспынаан сүрэхпит битигирэс, Киирик сирэйин-хараҕын кэтэhэ турдубут. Ол икки ардыгар таhырдьа ыт үрдэ… Киирик биhиги диэки кɵрдɵ. Оо, ол онно кини хараҕын кɵрүɵ этигит, оҕолор! Кини сырдык, ыраас хараҕа биhиги диэки аhыммыттыы кɵрдɵ. Мин киниэхэ онно олус эрэнэ санаатым», — диэн кэпсиир Иван Степанович. Кини кэпсээнигэр биhиги Киириги амарах санаалаах, аhыныгас дууhалаах киhи быhыытынан кɵрɵбүт. Оннооҕор бандьыыттар кинини ханна саhыарбытын билиннэрэ сатаан кырбаабыттарыгар, ɵлɵрɵɵрү гыммыттарыгар да эппэт. Ол курдук аhыммыт бу хаhан да харахтаан кɵрбɵтɵх, букатын билбэт дьонун. Онтон ыла Киирик норуот туhугар охсуhар былаас диэки буолан партизаннаабыт. Оннооҕор Киэҥ Ыстаан кэлин геолог буолан кубулунан кэлбитигэр эрэнэ саныыр. «Буруйгун барытын чахчы билинэн баран, ону боруостуур гына үлэлиир буоллаххына, Конституция быhыытынан, эн да бырааптаах буоллаҕыҥ дии…Сокуон быhыытынан олорор киhи Советскай былаастан кыбыстыан сатаммат… Эн миигиттэн кыбыстыма. Кɵнɵтүнэн сылдьар киhи мэнээк бэйэтин туhунан сэрэҥкэдийиэн сатаммат», — диир. Ол эрээри кини бэйэтин дьонун, норуотун иннигэр кɵнɵ санаатын булгуруппат, оннооҕор кɵмүскэ атыыламмат бигэ, кытаанах санаалаах. Казаков Киириккэ мин киммин-туохпун кимиэхэ да кэпсээмэ диэн кɵмүс биэрэ сатаабытыгар «хара түɵкүн, эн мин эрэлбинэн туhанан, тɵрɵɵбүт дойдугун таҥнаран, туох эрэ алдьархайы оҥороору гынаргын билбэт үhүбүн дуо?. Кырдьаҕас партизаны, колхоз ударнигын ити албын тылгынан сүүйээри оҥостубут үспүйүɵн, санааҥ туолуо суоҕа» диэн баран, кɵмүhүн сирэйигэр быраҕар.
Киирик уобараhыгар суруйааччы Харыйалаах олохтооҕун Прокопий Кириллович Даниловынан ойуулаабыт. Кини туhунан «Таҥара сатыылаабыт дойдута» диэн нэhилиэкпит кинигэтигэр маннык сурулла сылдьар:
«1935 сыллаахха Тиит-Арыы нэhилиэгин колхозтаахтара бурдук ɵлгɵм үүнүүтүн ылбыттара уонна элбэх үлэ күнүн аахсыбыттара. Павел Петрович Варламов, Прокопий Кириллович Данилов кɵлɵhүннэрин күнүгэр 500-түү уонна 200-түү буут бурдугу аахсыбыттара.
Ворошилов аатынан колхоз нэhилиэккэ культурнай олох киинигэр кубулуйбута. 7 кылаастаах оскуола, кулууп аhыллар. Оскуола дириэктэрэ Егоров К.В., оҕуруотчут Рожин П.Н., колхоз председателэ Федоров П.Н., колхозтаах Данилов П.К. уонна ударник учууталлар колхозтаахтар съезтэригэр делегатынан талыллар чиэскэ тиксибиттэрэ. Стахановец Прокопий Кириллович Данилов нууччалыы бэркэ билэр буолан Москваҕа колхозтаахтар съезтэригэр бара сылдьыбыт, Кремльгэ Михаил Иванович Калинины кытта кɵрсүбүт. «Биhиги алтыа этибит. Мин соҕотоҕун үɵрэҕэ суоҕум, — диэн хомолтотун биллэрэр Прокопий Кириллович. – Бары да Москваҕа аан бастаан кэлбит буоламмыт олус долгуйарбыт. М.И.Калинин биhигини аан таhыгар кɵрсүбүтэ. Илии тутуhан дорооболоспута. Оттон биhиги бэйэбит колхозтарбыт тустарынан, үлэҕэ ситиhиибит туhунан, Саха сирин тыйыс айылҕалааҕын уонна элбэх сир баайдааҕын туhунан кэпсээбиппит. Михаил Иванович колхозтарга байылыат олохтоох бааhынайдар баалларын-суохтарын ыйыталаспыта. Кулаактары кытта хайдах охсуhарбытын кэрэхсээбитэ. Сүрэҕэ суохтары, күɵх кɵппɵлɵрү утары сорунуулаахтык турунар наадалааҕын бэлиэтээбитэ. Ɵлгɵм үүнүү туhунан сонуну үɵрэ-кɵтɵ истибитэ. «Биир да куолаhы ордорбокко барытын хомуйуҥ, оччоҕо элбэх үлэ күнүн аахсыаххыт, государствоны байытыаххыт», — диэн эппитэ кини. П.К.Данилов, уруккута Бодойбо рабочайа, актыыбынай общественник этэ. Кини табаарыстыбаны тэрийэргэ элбэх сыратын уурбута. Ɵссɵ 1929 сыллаахха Харыйалаахха 20 ыал биир артыалга түмсүбүттэрэ. Онно сүнньүнэн хамначчыттар, дьадаҥылар киирбиттэрэ. Бары олус күүрээннээхтик үлэлииллэрэ, дьиэлэри, хотоннору туталлара. 1930 сыллаахха уонча итинник табаарыстыба түмсэн Ворошилов аатынан колхоз тэриллибитэ. Оччотооҕуга Данилов бэртээхэй тимир ууhунан биллэрэ. Бэйэтин идэтигэр атын колхозтаахтары үɵрэппитэ. Кыhынын, саас хойукка диэри Алдаҥҥа Ааллаах Yүҥҥэ обуоhу тириэрдэрэ. Колхозка элбэх дохуоту киллэрэрэ. Прокопий Кириллович дьоҕурдаах киhи этэ. Кини оhохчут, болуотунньук идэтин баhылаабыта. Дьон-сэргэ кинини олус убаастыыра. Коммунист Данилов сельскэй Совет исполкомун председателинэн талылла сылдьыбыта. Кэлин Булгунньахтаахха олохсуйан «Сельхозтехника» холбоһугарүлэлии сылдьан партийнай тэрилтэни салайбыта. Кини аата Булгунньахтаахтааҕы МТС Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ».
Онон Киирик олохтон ылыллыбыт прототиба эмиэ ударник, сүрэхтээх кɵнɵтɵ, үлэhит бастыҥа Прокопий Кириллович Данилов биллэр драматург айымньытыгар киирэн үйэлэргэ ɵлбɵт аналланнаҕа.
Бэрэбиэсчит Бүɵккэ уобараhа
Драма маҥнайгы оонньуутугар Бэрэбиэсчит Киирик кыыhа Тамара сɵмɵлүɵтүнэн кэлэн түhүɵхтээх сирин бэлэмниир биригээдэни салайан үлэлэтэ сылдьара кэпсэнэр. «Самолет түhэр күɵлэ бэлэм. Икки сиртэн сылбахтары хостоон ыраастаатыбыт. Биир оҥочо, икки тыы бэлэм. Кɵтɵр аал сыстар биэрэгин үчүгэйдик оҥордубут. Туох эрэ эриэн мɵhɵɵҕүн оҕолор ыйаары илдьэ сылдьаллар. Күɵл болсуой да болсуой», — диэн Бэрэбиэсчит Иван Степановичка кэпсиир. Иккис оонньуутун иккис хартыынатыгар тугу да ɵйдɵɵбɵт, тугу да истибэт таас дьүлэй буолан кубулунан Киирик оҕолорун бандьыыттартан быыhаталыыр: «Маайа, тоойуом, сибилигин кэлиэхтэрэ. Бу сыыр аннынан сытар тыыга түhэн элэс гынан хаал. Мин хайдах эмэ гынан тутуом», — диир. Онтон аны эдьиийин быыhаары ойон тахсыбыт Петяны эккирэтэн иhэр бандьыыт атаҕын анныгар охтон биэрэн быыhыыр, «Петя, ойуурга, ойуурга!» — диэн хаhыытыыр. Ол бириэмэҕэ хата мотуорка тыаhыыр, Ис дьыала Народнай комиссариатын сотрудниктара уонна Иван Степанович ыстанан тахсаллар.
Бэрэбиэсчит Бүɵккэ, кырдьаҕас эдьиийим Фекла Степановна Егорова кэпсииринэн, ити драмаҕа ойууламмытын курдук Улахан Кэтэмэ тɵрдүгэр олорбут. Дьиэтэ-уота онно баара үhү. Хотуттан-соҕурууттан кэлэр айанньыттары уҥуор туоратар үлэлээх эбит.
Платонов Николай Александрович диэн 3—Малдьаҕарга тɵрɵɵбүт Республика норуотун хаhаайыстыбатын үтүɵлээх үлэhитэ, биллэр спортсмен, корреспондент, Россия журналистарын чилиэнэ киhи ахтарынан, Федоров Бүɵккэ (Бэрэбиэсчит) кини убайа эбит, Кэтэмэ тɵрдүгэр олорбут. Кини күҥҥэ ахсааннаахтык саҥарар, сытар ынаҕы туруорбат, күɵх оту тосту үктээбэт сытыары сымнаҕас, кɵнɵ, чиэhинэй, чахчы үлэлииргэ ананан тɵрɵɵбүт киhи эбитэ үhү. Биирдэ титириирдээн улаханнык ыалдьан, эмтэнэн баран дойдулааниhэн кинилэргэ тиийбитэ, убайа суох буолан биэрбит, Саҥаhа Маайа кинини кɵрɵн олус үɵрбүт, доҕор буолан хон, мин манна сатаммакка олоробун диэн эппит. Маайыс киэhэ утуйарыгар аанын тоҕо эрэ кичэйэн хатаммыт. Уhун сиэрдийэни нɵҥүɵэркинтэн тэптэрэн, аан халҕанын ис ɵттүттэн ыксары тирэппит. Ону дьахтар киhи куттанан, сэрэнэн гынара, соҕотоҕун олорон маннык кытаанахтык хатанарга үɵрэнэн хаалбыта буолуо диэн кыhаллыбатах. Утуйаары сытан кэнники ханна, хайдах сылдьыбытын сэhэргээн эрдэҕинэ ыраах, аллара, үрэх иhиттэн туох эрэ дьикти дорҕоон дуораана иhиллибит. «Дьэ, тоҕойуом, били баҕайы тахсан иhэр. Эн бука диэн куттанаайаҕын», — диэн сэрэппит саҥаhа. Онуоха уол саҥаhа күнүс «сатаммакка олоробун» диэбитин ɵйдүү биэрэн, этин сааhа дьар гына түспүт. Чугаhаан кэлбитигэр дьэ, чахчы суостаах-суодаллаах, ынырык саҥалаах-иҥэлээх, ырыалаах-тойуктаах ойуун дуу, туох дуу илэ бэйэтинэн иhэрэ биллибит. Кутура-кутура, бохсуруйа-бохсуруйа ампаарга бу тиийэн кэлбит. Бастаан хайдах эрэ сибиинньэ курдук истиэнэҕэ аалыммыт, онтон илиитинэн-атаҕынан охсуолаабыт. «Бэрт Маарыйа, билбэтэҕэ-кɵрбɵтɵҕɵ, истибэтэҕэ буолума! Мин эйиэхэ анаан-минээн илэ бэйэбинэн кэлэн турабын,» — диэн саҥа иhиллибит. Саҥаттан бу Хатырык оҕонньор диэн билбит, ол эрээри куттаммыта, уолуйбута ааhыан оннугар ордук күүhүрбүт. Саҥаhынаан иккиэн ньимийиэхтэринэн-ньимийэн, тыыммат да курдук буолбуттар.Уол ордук ыксаабыт, мɵлтɵх, ыарыhах киhи Хатырык суоhуттан-суодалыттан уҥуоҕа хамсыах, этэ салаhыах курдук буолуталаабыт. Оттон Хатырык туох да харда, хоруй суоҕуттан быhыылаах, эрдийэн, ɵссɵ тосту-туора быhыыланан, кэрээниттэн тахсан, ол-бу маhынан-отунан, чууркаларынан, илиитигэр түбэспит ɵрүс таастарынан ампаардарын быраҕаттаан барбыт. Уол хантан эрэ эр ылан, бэйэтэ да сɵҕүɵн иhин улахан соҕустук: «Саҥаас, Маайыс, ити туохпут дьаабыланарый? Хатырык дуо?» — диэн ыйытан саайбыт. Ол саҥатын истэн Маайыс соҕотоҕун буолбакка, ким эрэ доҕордоох диэтэҕэ буолуо, киhилэрэ тута ханна-хайдах барбыта биллибэккэ, тыас-уус мэлийэн хаалбыт. Ити иннинэ Маайыс соҕотоҕун билэн, Хатырык оҕонньор арахпакка буулаабыт эбит. Куттаан буор-босхо, кɵҥүлүнэн аhыан-сиэн баҕарбыт. Ол иhин аллараттан тахсан, үрэх үрдүк туруору хайатын аа-дьуо дабайан, кыыл курдук үɵгүлээн, хаhыытаан-часкыйан, ɵксɵкү, куоҕас, суор саҥаларын үтүктэн хааҕыргыыра, чыҥыргыыра. Ойууннуу кутуран, илбиhирэн, араас ыар тыллары тыллаhа-тыллаhа бытааннык чугаhаан, Маайыстаах тиэргэннэригэр тахсара. Сайыҥҥы аhаҕас дьиэ аанын ɵҥɵйɵ-ɵҥɵйɵ, тыыннаах абааhы курдук туттан-хаптан, сып-сыгынньах киирэн кэлэр, таптаабытынан сылдьар, аhыыр-сиир буолбут үhү.
Оччотооҕу үɵрэҕэ-билиитэ суох, хараҥа дьон абааhыттан-иччиттэн олус куттаналлара. Ойууннартан буолуох, күн сириттэн, айыы киhититтэн атын, түүҥҥү, антахтааҕы кɵстүбэт күүстэри кытта кыра да сибээстээх буолар-буолбат ичээннэртэн, кɵрбүɵччүлэртэн эҥин кытта толлоллоро, уоттаах сытыы харахтарын утары кɵрɵ да сорумматтара.
Сарсыныгар күнүскү чэйдэрин иhэ олордохторуна, саҥаhа кэпсээбитин курдук дьүhүлэнэн Хатырык араас кыыллар, кɵтɵрдɵр саҥаларын үтүгүннэрэн, кыланан, часкыйан, орулаан-сарылаан дьиэҕэ киирэн кэлбит. Килиэби буhараары оттуллубут кɵмүлүɵк оhох бɵдɵҥ, кыhыл чохторун, күллэри-баҕастары сиэрдийэ мастары кэккэлэhиннэрэ ууран оҥоhуллубут муостаҕа туора-маары ыhан бурҕаҥнаппыт. Маны кɵрɵн туран уол да, Маайыс да сүрэхтэрэ айахтарынан тахсыбыт. Хатырык сүрэ бэрдиттэн дьулайан, дьиэ эркинигэр сыстыбыт курдук буолбуттар. Арай ол бириэмэҕэ кинилэр дьоллоругар күүппүт, кэтэспит киhилэрэ Бүɵккэ мичээрдээбитинэн дьиэ аанын ɵҥɵс гыммыт. Маайыс үɵрэн хаhыытыы түспүт, Хатырыгы үҥсэргээбит. Ол бириэмэҕэ оҕонньор тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу буруо быыhынан күлүкүччүйэ сылдьыбыт. «Бүтүн кɵмүлүɵк оhох чоҕун муостаҕа бу ыhан кэбистэ. Баhаар буолан эрэр. Кɵрɵн туруоххут дуо, балаҕаммытын ɵрүhүйүɵххэ,» — диэн хаhыытыы-хаhыытыы Маайыс муостаны хараарда сиэн эрэр кыhыл чохтору сыпсынан туттаран ылан таhырдьа быраҕаттаабыт. Бүɵккэ дьэ ɵйдɵммүттүү саба түhэн уу кутан, чоҕу хомуйан, онон-манан кɵрдүгэннээн испитин умуруорбуттар. Хатырык ол бириэмэҕэ туох-ханнык буоларын күүтэрдии аан таhыгар аччаччы тэбинэн одуулаhан турбут.
— Бу, хара бэдик, туох быhыытын быhыыланныҥ? Тоҕо маннык дьахтар кɵрɵрүгэр сып-сыгынньах сырыттыҥ? Бар, киэр бар! Ханна ордуулана сытаҕын да, ол ордуугар бара тур! – диэн Бүɵккэ кыйаханан, кыыhырбат бэйэтэ үллэ кыыhыран, хаhыытаан тоҕо барбыт.
— Сыыҥтаах Бүɵккэ, эн баҕас, киhиттэн ордон, киэбирэн, мин иннибэр бүɵлүү тураары гынаҕын дуо? – диэн бɵллүгүрээн саҥара-саҥара, Хатырык ынан кэлбит.
— Хата мин хахай хаана хааннаах, ɵксɵкү үɵhэ үɵстээх киhи эйигиттэн чаҕыйыах, чугуйуох киhи буолуом дуо, ама?! Эн чот диэбитиҥ аайы куотуохтаах, сэрэниэхтээх үhүбүн дуо?! – диэн баран, Хатырык хаҥас илиитинэн бүɵр баттаммыт, уҥа илиитинэн чарапчыланан Бүɵккэ диэки ɵhүɵннээҕинэн кɵрбүт. Онуоха Бүɵккэ үɵhэ аргы үрдүгэр анньыллан турар сыарҕа ылаҕа буолар балтараа метр усталаах талаҕы сулбу тардан ылаат, ону эрэ күүппэтэх Хатырыгы икки бүлгүнүгэр маҕайа-маҕайа мииннэртээбит. Хатырык хаана ɵрɵ ыhылла түспүт. Ону ол диэбэккэ Бүɵккэ бабыгырыы-бабыгырыы, дибдигирии-дибдигирии, тиистэрин тыастаахтык хабырына-хабырына эбии, түбэhиэх кууhуннартаабыт. Хатырык ɵлɵр саҥата иhиллибит. Утарсар-хайыыр кыах суох буолан таhырдьа ыстаммыт.Кырбаммыт Хатырык аhаҕас дьиэ ааныттан ырааппакка, эргичис гыммыт уонна чохчойон олорон Бүɵтүрү киhи үɵйбэтэх-ахтыбатах, сатаан да хатылаабат, ыар-ынчык тылларынан ɵhүɵмньүлээхтик, киhи мэйиитигэр хатанар, этигэр-сиинигэр иҥэр, ɵйɵ-санаата долгуйар, титирэстиир гына ытаан-соҥоон, ыhыытаан-уhуутаан, хаhыытаан-часкыйан хас да мүнүүтэ устатыгар тохтообокко кырыктаахтык кыраабыт.
— Мин тɵhɵ да устугастыйа, дьиэтэ-уота суох сир баттах сырыттарбын хахай хаана хааннаах, ɵксɵкү үɵhэ үɵстээх урааҥхай буоллаҕым. Хатан Тэмиэрийэ курдук харса суох санаалаах, омуннааҕы охторор, ɵhүɵннээҕи самнарар, сор суоллуур, соххор харахтыыр, кылгас тыынныыр, быстах үйэлиир, күн сириттэн сүтэрэр күүстээх тыллаахтартан биирдэстэрэбин. Эйигин, харыстыыр, аhынар диэни билбэт, кырдьаҕас диэн аахсыбат, хара күүскүнэн сылдьар чолоҕору, сиhиҥ үɵhэ тардар, үрүҥ тыыныҥ быстар, ɵлɵр ɵлүүҥ суолугар тиэрдэр кыахтаахпын. Ɵлɵр-сүтэр кэмҥин-кэрдиигин чугаhатыам, сүргүн кɵтүтүɵм, балаҕаҥҥын эhиэм, барбыт суолгун сабыам, тыыҥҥын тардыам, сир сирэйиттэн симэлитиэм, сири-буору кытта тэҥниэм. Күнүҥ ɵлбɵɵдүйдүн, халлааныҥ сабылыннын. Күн сиригэр кɵстүбэтэх курдук буол. Син биир иэскин ирдиэҕим, кириэскин килбэтиэҕим! Тохтоон эр! Кɵрсүɵхпүт, кɵрсүɵхпүт! – диэн киhи куйахата күүрүɵх айылаах куhаҕан үлүгэрдик күлэн алларастыы-алларастыы аллара, үрэххэ, түhэ турбут. Бүɵккэ хайдах эрэ сылайбыт, нук курдук буолан, ол кырыыстаах тыллары биири да мүлчүрүппэккэ истиэҕинэн истэн турбут. Ити уодаhыннаах тыллартан этэ саласпыт, сүрэҕэ кэйбит, уота-күɵhэ уостубут. Ол сайынтан санаа-оноо бɵҕɵтүгэр түhэн, киhи тыыппат, киhи аахсыбат баҕайытын сыыhа, алҕас кырбаабытыттан сүрүн-кутун баттатан, быhыыта-майгыта тосту уларыйбыт. Саҥата-иҥэтэ суох бэйэтэ уостуун-тиистиин ытыстан хаалбыт. Ороҥҥо сытан баран кыайан турбат, туран баран уута кэлбэт буола саймаарыйбыт, иҥнэстигэс түүллэммит. Сыыйа-баайа киhи эргитэн ылбат гына эстэн-уостан, күн тура-тура иинэн-хатан, санньыйан, түhэн-охтон, күдэрик туман курдук сүтэн-оhон, симэлийэн барбыт. Уhугар тиийэн киирбит киhини кытта кыайан кэпсэппэт, дьиэ кэргэттэрин сатаан араарбат буолбут. Дьон даҕаны, чугастааҕы уруулара-аймахтара да этэллэринэн,ити түбэлтэ буолбутун эhиилигэр да тиийбэккэ эрэ, Федотов Бүɵтүр анараа дойдуга айаннаабыт.
Онон драмаҕа ойууланар дьоҥҥо-сэргэҕэ амарах сыhыаннаах, аhыныгас санаалаах бэрэбиэсчит барахсан дьиҥ олоҕо хомолтолоохтук түмүктэммит. Ол да буоллар Степан Павлович «Киирик кэргэттэрэ» драматыгар киирэн кини ɵлбɵт үйэлэннэҕэ, хас аахпыт киhини кытта тиллэн кэлэн үɵрэр-кɵтɵр, кэпсэтэр дьылҕаланнаҕа.
Драмаҕа Сүɵкүлэ уобараhа
Сүɵкүлэ — Киирик кэргэнэ. Киирик оҕолорун тапталлаах ийэлэрэ, бэриниилээх кэргэн, ыалдьытымсах хаhаайка. Иван Степанович кэлбитигэр улаханнык үɵрэр, үүтүнэн күндүлүүр, ыраахтан айаннаан кэлэн сылайбытыҥ буолуо диэн сынньата сатыыр. Киирик хайаттан сууллубутугар: «Кииригиэм, бииргэ үɵскээбит үɵлээннээҕиэм, оҕолорум тапталлаах аҕалара, ханнык хара сидьиҥнэр бу дьүhүҥҥүн дьүhүлээтилэр…Тоҕо кинилэр эйигин сиэтилэр, үрүҥ күҥҥүттэн матардылар, таптыыр кэргэҥҥиттэн былдьаатылар», — диэн айманара ааҕааччыны долгутар.
Сүɵкүлэ уобараhыгар, суруйааччы бэйэтэ эппитинэн, Анастасия Петровна Дьяконова диэн биллэр ыанньыксыт уобараhа ойууламмыт. Кини туhунан 1988 сыллаахха «Ленские маяки» хаhыакка «Комсомолка 30-х годов» диэн ыстатыйа тахсыбыт эбит. «Миловидное девичье лицо: мягкий овал лица, спокойный взгляд темных глаз… На этой давнишней фотографии молодая Анастасия Дьяконова – комсомолка 30-х годов, передовик колхозного труда, активная стахановка, участница Всеякутского съезда женской молодежи 1936 года, одна из 130 делегатов 9 Якутской областной комсомольской конференции 1937 года, делегат районного и республиканского слетов передовиков-стахановцев, позднее удостоенная медалей «За Победу в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг», Указом Президиума Верховного Совета ЯАССР награждена Почетной Грамотой за заслуги в строительстве магистрали Томмот-Качикатцы (Неверская трасса», — диэн суруллубут. Анастасия Петровна 1914 с.тɵрɵɵбүт. 1933-38 сс. Ворошилов аатынан колхозка ыанньыксыттыы-ыанньыксыттыы Харыйалаахха ааҕар балаҕаҥҥа сэбиэдиссэйдээбит. Онтон ферма сэбиэдиссэйэ буолбут. 1935 сыллаахха комсомолга киирбит. Нэhилиэгэр, колхуоhугар кинини улаханнык убаастыыллар эбит.1941-43 сс. Невер трассатын ыарахан үлэтигэр сылдьар. 1944 сыллаахха партия райкома Анастасия Петровнаны курска үɵрэтэ ыытар. 1945-47 сс. Булгунньахтаах нэhилиэгин исполкомун председателинэн талыллар. Ол кэнниттэн тɵрɵɵбүт нэhилиэгэр 3—Малдьаҕарга тɵннɵн кэлэн хаhаайыстыбаны чɵлүгэр түhэриигэ үлэлиир. «Ценность человеческой жизни комсомольцы 30-х в том и видели, что свою общественную значимость для окружающих ставили выше личных благ и удобств» — диэн этиинэн түмүктэммит ыстатыйа.
Драмаҕа Тиит-Арыы нэhилиэгин биллэр-кɵстɵр сирдэрэахтыллар:
Хара Yрүйэ. Билигин Хара Yрүйэ сиригэр базальт тааhын хостуур карьер арыллан турар. Ол аата бу дойдуга ɵссɵ базальт сэдэх таастара бааллар эбит;
Кэтэмэ. Бэрэбиэсчит олорор сирэ. Биhиги улууспут биир саамай кэрэ миэстэтэ. Кэтэмэ үрэҕэр ɵссɵ былыргы уруhуйдар бааллара биллэр;
Чɵмчɵҕɵр хайата. Драмаҕа сүрүн миэстэни ылар хайа. Бу хайа туhунан билиҥҥи дьон биир да билбэттэр эбит, ханан баара, аата умнуллубут. Ону бу «Киирик кэргэттэрэ» драматтан сиэттэрэн ирдэhэн, нэhилиэкпит ытык кырдьаҕаhа, эдьиийим Фекла Степановна Егоровнаттан ыйыталаhан ханна баарын чопчулаатым. Кини этэринэн, бу хайа Кыра Кэтэмэ хоту ɵттүгэр баар ойуччу турар хайа, Харыйалаах арыы баhынан Сыҥаах арыы утары баар. Онон дойдубут биир кэрэ-бэлиэ сирин умнуллан эрэр аата чɵлүгэр түстэ диэххэ сɵп.
Түмүккэ
Степан Ефремов «Киирик кэргэттэрэ» драматын ааҕан баран мин маннык түмүккэ кэллим: