Хаҥалас снайпердара
Саха сириттэн Аҕа дойду сэриитигэр уонунан тыһыынча киһи Ийэ дойдуларын көмүскүү, Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыттара. Олор истэригэр Орджоникидзевскай оройуон Үөдэйиттэн Баһылай Тарааһап 1942 сыллаахха уоттаах сэриигэ туруммута. Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө снайпер-стрелок Василий Александрович Тарасов төрөппүт кыыһа Прасковья Васильевна Тарасовалыын аҕатын туһунан кэпсэттибит.
— Прасковья Васильевна, дьиэ кэргэниҥ, аҕаҥ Василий Александрович Тарасов туһунан билиһиннэр эрэ.
— Биһиги аҕабыт Василий Александрович 1910 сыллаахха билиҥҥитэ Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгэр 8 оҕолоох дьадаҥы ыалга 4-с уолунан төрөөбүт. Баһылайап таҥара күнүгэр төрөөбүт уолга дьоно Баһылай диэн ааты биэрбиттэр. Аҕам төрүүр түүнүгэр кинилэргэ Сууммат диэн айан киһитэ хонон ааспыт, ол киһи хос аатын холбоон Сууммат Баһылай диэн аатынан төрүөҕүттэн хара өлүөр диэри дьон-сэргэ билэрэ. Ол эрээри аҕабыт ис иһиттэн чэнчис-чэбэр, сүрдээх ыраас, сырдык сэбэрэлээх, ылбаҕай-аламаҕай майгылаах үтүө киһи этэ. 17 сааһыгар Горнайтан улахан өрүс умнаһыгар Ленаҕа киирбит эбит. 1942 сыллаахха, ийэбин Дарья Яковлевнаны кытта холбоһоотторун кытта, сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Ийэбит Кытыл Дьура Дьэкэмдэтиттэн төрдүлээҕэ. Эрдэ тулаайах хаалан үлэ ыараханын барытын билбитэ — от тиэйиитигэр, мас кэрдээһинигэр сылдьыбыт уонна сылгыһытынан үлэлээн доруобуйатын оҕустаран эрдэ инбэлиит буолбута. Бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан төрөппүттэрбин олус кырдьаҕас дьон курдук көрөр этим. Ол саҕанааҕы олох ыараханын көрсүбүт дьон доруобуйалара эрдэ айгыраан, аҕам 72-гэр, ийэм 70 сааһыгар олохтон туораабыттара.
Дьонум 4 оҕоломмуттара. Улахан эдьиийбит Анна Васильевна 1945 сыллаахха төрөөбүтэ. Элбэх оҕо ийэтэ, эбээтэ, хос эбээтэ. Улахан убайым Василий Васильевич Үөдэйгэ сопхуоска өр сыл управляющайынан үлэлээбитэ, оҕолордоох. Убайым Роман эдэр сааһыгар оһолго түбэһэн эрдэ олохтон туораабыта. Мин, Тарааһаптар кыра кыыстара, Покровскайга олохсуйбутум 50 сыл буолла. 3 оҕолоохпун, 4 сиэннээхпин, доруобуйа харыстабылын туйгунабын, үлэ бэтэрээнэбин.
— Уоттаах сэрии сылларыгар аҕаҥ снайпер эбит дии? Хорсун сырыыларын туһунан тугу кэпсиир этэй?
— Үөһэ этэн аһарбытым курдук, аҕам 1942 сыллаахха Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барар. Волховскай уонна Ленинградскай фроҥҥа истребительнай ротаҕа снайпердар оскуолаларыгар үөрэнэн снайпер буолбут. Архыыпка суруллубутунан, 1943 с. ахсынньы 7 күнүгэр 21 ньиэмэс саллаатын уонна офицерын суох оҥорбут. Сэрии кэмигэр түөрт төгүл бааһырбыт. 1944 сыллаахха ыараханнык бааһыран дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлбит. Фронтовик аҕабыт сэриигэ сырыытын, онно оҥорбут хорсун-хоодуот быһыытын туһунан ыһа-тоҕо хаһан да мээнэ кэпсээбэт этэ.
«1255-с стрелковай полк 3-с ротатын снайпер-стрелога, кыһыл армеец В. Тарасов Калининскай уобалас Невельскэй оройуонун Сомино дэриэбинэтин таһыгар буолбут кыргыһыыларга, 1943 сыл ахсынньы 7 күнүгэр геройдуу хорсун-хоодуот быһыыны көрдөрдө! Таб. Тарасов тус бэйэтин оружиетынан 21 немец саллаатын уонна офицерынсуох оҥордо. Бэйэтин холобурунан таб. Тарасов атын буойуннары, немецкэй талабырдьыттары утары охсуһууга көҕүлээтэ. Немецкэй бандьыыттары суох оҥорууга геройствоны көрдөрбүтүн иһин Албан аат II степеннээх уордьанынан наҕараадалыыр сөптөөх. Ол киэһэ рота хамандыыра, лейтенант Алексей Макаров, Баһылай снайперскай киниискэтин көрдөөн ылан «75 фашиһы өлөрдө» диэн бэлиэтээһини оҥорбут. Онтон нөҥүө күнүнээҕи хабыр киирсиигэ автоматынан уонна снайперскай бинтиэпкэтинэн элбэх фашиһы өлөрбүт, биир немеһи ыстыыгынан дьууктаабыт. Биир түгэҥҥэ кини аттыгар снаряд дэлби барбыт. Баһылай атаҕа уонна көхсө ньир гына түспүт, ону ол диэбэккэ биирдэ-иккитэ ыстанаат, ханна кэлбитин-барбытын билбэккэ хаалбыт» диэн ССРС Оборонатын Министиэристибэтин архыыбыгар уурулла сылдьар докумуонтан биһиги аҕабыт Ийэ дойдуну хорсуннук көмүскээбитин билэбит уонна ону кини наҕараадалара – Албан аат III истиэпэннээх уордьана, “Хорсунун иһин” мэтээлэ толору туоһулууллар.
Аҕабыт бэргэн ытааччы, сытыы харахтаах, сымса туттунуулаах, бэйэтин олус кыанар киһи этэ. Сэрии кэннэ, үөрэҕэ да суох буоллар, тайах маска өйөнө сылдьан Үөдэйгэ биригэдьиирдээн, кадровай булчутунан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Аҕам дэриэбинэтин дьонун кытта булдуттан тэҥҥэ үллэстэн дьон-сэргэ махталын ылар этэ. Сүөһүнү буулуур эһэлэри бултуурун өйдүүбүн. Маҥан өҥнөөх булчут ыттары иитэрэ, ол ыттарын оҕолоро Ленинградка тиийэ тэнийбиттэрэ. Василий Александрович үтүө суобастаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин президиумун Бочуотунай грамотатынан үс төгүл наҕараадаламмыта. 21 сыл устата эҥкилэ суох сылгыһыттаан “Саха АССР үтүөлээх сылгыһыта” бочуоттаах аат иҥэриллибитэ.
— Ааспыт ыйга биир дойдулаахтарыҥ Үөдэй орто оскуолатыгар аҕаҥ, 1255-с стрелковай полк 3-с ротатын снайпер-стрелога Василий Александрович Тарасов аатыгар буулдьанан ытыыга турнир ыыппыттар эбит дии.
— Оннук, аҕам иккис дойду оҥостубут Үөдэйигэр кини аатын үйэтитиигэ сыралаһан үлэлииллэр. 1995 сыллаахха, Улуу Кыайыы 50 сылыгар, дьиэлэнэн-уоттанан олорбут уулуссатыгар кини аатын иҥэрбиттэригэр бары оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ олус диэн махтанабыт. Үөдэйбит инникитин өссө сайдарыгар, кэҥииригэр баҕарабыт. Тус бэйэм Аҕа дойду сэриитин курдук алдьархай аны ааҥнаабатар, бу билигин дойдубут үрдүнэн бүрүүкээбит балаһыанньа түмүктэнэн бары дьоллоохтук, иллээхтик-эйэлээхтик олоруохпут диэн бигэтик эрэнэбин.
Ольга Гермогенова.
Хаартыскалар Прасковья Тарасова тус архыыбыттан.