Билиэҥҥэ сылдьыбыт саха саллаата

Хаҥалас снайпердара

— Бүгүн 50-ча сыл көрсүбэтэх таайым кэлэр, — диэн ийэм биир күн сүргэтэ көтөҕүллэн кэпсии тоһуйда.

— Эрэй бөҕөнү көрбүт кини баар. Хата, кэпсэтэн баран хаһыакка суруйаар эрэ.

Мин Иһиккэ оннук таайдаахпын истэбин эрэ, эгэ көрсүөм баара дуо? Нохоройго санаатыҥ да барбаккын – ол хойоор дойду.

Дьиктитэ баар, ийэм аҕата Иннокентий уонна кини бырааттара Егор, Алексей Егорович Андреевтар, үс таай – бу ахтар Федоппут, Семен, Алексей Степанович Максимовтар – быыкаайык Нохорой диэн учаастактан уоттаах сэриигэ ыҥырыллан баран алтыан этэҥҥэ тыыннаах эргиллэн кэлбиттэрэ.

Сэрии туһунан кэпсэннэ ини, кэпсэммэтэ ини. Ол тухары киһи барыта сэриилэһэ-сэриилэһэ иннин хоту ааһан испит. Киинэҕэ көрдөххө, биһиэннэриттэн өстөөххө билиэн син түбэһэллэр да тоҕо эрэ бары нууччалар буолан иһэллэр. Сахалартан ким да түбэһэ сылдьыбатах диэххэ айыылаах. Ол эрээри оннук буолбатаҕын бу аан маҥнай харахтаан көрөр таайым бэйэтинэн бигэргэттэҕэ. Онон кини кэпсээнин бүүс-бүттүннүүтүн хайдах баарынан биэрэбин. Аны кэлэн 83-гэр сылдьар киһи хаттаан кэпсиэ дуо?

Федот Степанович Максимов 1922 с. Иһиккэ төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт сэттэ оҕоттон үһүстэрэ этэ. Начальнай үөрэҕи ылан баран «Коминтерн» колхозка үлэһитинэн киирбитэ. Оччолорго модьу-таҕа, күүстээх эр дьону Ааллаах Үүн бириискэтигэр таһаҕас таһыытыгар ыыталлара.

— Күһүн алтынньыга аттанан баран саас ыам ыйыгар кэлэрбит, — диэн ахтар таайым. – 1941 с. Ф.Н. Родионовы, Н.П. Кесаревы, Б.Т. Родионовы, А.П. уонна И.С. Захаровтары кыттар түөрт атынан Дьокуускай эргиэнин баҕатыттан буочукулаах балыгы, тууһу тиэнэн муора кытыытыгар турар Охотскай Перевозка туруммуппут, онтон 1942 с. саас эргиллибиппит. Ол сайын биһиэхэ улахан уот турбута, ону оҕолуун-уруулуун бары умуруорбуппут. Баһаарга сырыттахпытына аччык аҕам остолобуойга биэрэр мииннэрин оҕотугар, суухараларыгар тиксээри баран иһэн аара охтон өлөхтөөбүт этэ. Кинини көмөөппүтүн кытта миэхэ бэбиэскэ кэлбитэ. Сэриигэ эдьиийим уонна балтым атаарбыттара. Мин иннибинэ 1941 с.быраатым Сэмэн фроҥҥа ыҥырыллыбыта, оттон Өлүөскэ кэннибиттэн аттаммыта.

Иһиттэн үс чыычык оҥочоҕо симиллэн хоҥнубуппут. Быраатым Өлүөскэ миигин сайыһан Дириҥ Үрэххэ диэри атынан эккирэппитэ. Покровскайтан «Лермонтов» борохуотунан 800 буолан айаннаан Уус Кукка тиийбиппит, онно өрүспүт синньээтэр-синньээн үрэх буолан хааларын көрөн соһуйбутум. Онтон поезка олорсубуппут. Онно орон былаахыта үрдүбэр түһэн төбөбүн улаханнык өлөрбүтүм, быраастар көрөн дьиэбэр төннөрө сатаабыттарын дьоммуттан хаалыам дуо диэммин күүспүнэн барсыбытым. Онтум бу оҥойго сылдьар, — диэн баран Сөдүөт төбөтүн туттан көрдө. – Онтон Ангара биэрэгэр түһэммит «Карл Маркс» борохуокка олорон Иркутскайга тиийдиппит. Карантиҥҥа тохтоон баран Челябинскайга айаннаатыбыт. Чебаркуль диэн станцияҕа үлэлии-үлэлии Кыһыл Армия дьиэтигэр байыаннай үөрэҕи аастыбыт.

Ол кэннэ биһигини арҕаа сэриигэ илтилэр. Аан маҥнай ханна тиийэн сүрэхтэммиппин умнан кэбиспиппин, арай кимэн киирэн иһэрбитин, туох да тулуйбат тыаһа, хаһыыта турарын, дьон бөҕө өлбүтүн өйдүүбүн. Мин минометчик этим.

Онтон Курскай Тоҕойго киирэн кыргыстыбыт. Онно үөһээ хайаҕа сүүрэн тахсан иһэммит пулемекка түбэһэн баран чугуйан окуопаҕа түстүбүт. Онтукпутун салгыы хаһа-хаһа сыттыбыт, ол аата оборона оҥостобут. Хаһан бүппүппүт кэннэ окуопабытыгар эдэр баҕайы оҕолору аҕаллылар, онтон биһигини атын сиргэ передовой линияҕа ыыттылар. Ол сылдьан снайпер буоллум. Сергей Бормотов диэн киһи кэлэн ытыалатта. Тоҕой анараа өттүгэр немецтэр окуопа хасталлара көстөр. Мин олорон эрэн олору ытыалыыбын. Снайпердаан 28 ньиэмэһи өлөрдүм. Ити иһин Кыһыл Сулуһу анаабыттара кэлбэтэҕэ. Ыам ыйын 1-гар 4 чыыһылаҕа кимэн киирэҕит диэн Сталин бирикээһин аахтылар уонна сүүстүү грамм испиири иһэртилэр. Онтон кыргыһыы буолла, — Сөдүөт 60-тан тахса сыллааҕыта буолбуту өйдүү-өйдүү кэпсээнин салҕаата. – Уот түүннэри уһууран олорор, мин минометунан ытыалыыбын.

— Максимов, еще четыре снаряда в цель! – диэн хамаандалаабыттарыгар ытан бурҕаттым. Кэлин билбитим ньиэмэстэр командирдара олорор блиндажтарын тоҕу ыттарбыттар. Тыыннаах хаалбыттар үрүө-тараа сырыстылар, биһиги диэки куотааччылары тутан ыллылар.

Онтон биһигини стройдатан төттөрү илтилэр. Арай үрүйэ диэки туораабыппытын кэннэ оборонаҕа сыппыт окуопаларбытыттан ньиэмэстэр тахсан кэллилэр, элбэхтэрэ сүр. Үрдүбүтүгэр түһэн барыбытын бары былдьаатылар. Кэлин санаатахпына бэйэбит дьоммут таҥнарбыттар эбит. Үүрэн илдьэн хаайдылар, ас да, уу да биэрбэтилэр.

Дьэ ол курдук төһө эмэ өр ньиэмэстэргэ үлэһит быһыытынан сылдьан үүрэллэрин тухары арҕаа диэки сыҕарыйан истибит. Наар поезтан таһаҕас тастараллара, эбэтэр тиэйтэрэллэрэ, өлбөт бэтэрээ өттүнэн аһаталлар, ол үксэ хаппыыста, хортуоппуй буспут уута, суухары сыыһа буолара. Ити курдук лааҕыртан лааҕырга көһөрөн үлэлэтэ-үлэлэтэ арҕаа диэки сатыы үүрбүттэрэ. Ол эрээри улаханнык кырбаабат этилэр. Биһигини кытта билиэҥҥэ түбэспит араас омук – узбек, татар, нуучча, о.д.а. элбэҕэ. Бэйэ ыккардыбытыгар олус иллээхпит, бука ол иһин тыыннаах хаалбыппыт буолуо. Нуучча уолаттара харса суох этилэр: ыстааннарын, саппыкыларын иһигэр курууппаны эҥин уктан аҕалан биһиэхэ бэрсэллэрэ.

Онтон иккис фронт аһыллыбыта, Америка самолеттара кэлэн буомбалаабыттарыгар, сир ньирилээн олороро. Биир оннук кимэн киирии кэнниттэн биһигини босхолообуттара, онтон НКВД-лар хомуйан ылаттаабыттара. Аны бэйэбит дьоммутунан конвойдаан Азербайджаҥҥа сүөһүнү үүрэн бардыбыт. Онно тиийэн биһиэннэрэ билиэн ылбыт ньиэмэстэрин манаатыбыт, онтон муоста туттубут. Кура өрүһү туоруур муостаны дьон билигин да хаайыылаахтар туппут муосталара диэн билэллэр.

1947 с. биһигини Баку куорат военкоматыттан Верховцев диэн капитан массыынаҕа олордон дойдубутугар атаарбыта.

— Бу оҕонньор олох хойукка диэри КГБ-лар кэтэбиллэригэр сылдьыбыта, бэл миэхэ да тугу да кэпсээбэт этэ. Арай биирдэ эмэ санаан кэллэҕинэ кистээн ытыыра, — диэн Сөдүөт кэпсээнин 50-тан тахса сыл бииргэ олорон кэлбит эмээхсинэ Мария Михайловна салҕыыр. – Урут кэпсиирэ бобуллар эбит буоллаҕына, билигин саас баттаан баҕарбытын да иһин өйдөөбөт. Эрдэ хас да мэтээлгэ тиксибит да билиэҥҥэ түбэһэн баран былдьаппыт. Оттон Кыһыл Сулуһун ирдэспэккэ хаалла. Тутатына ирдэспитэ буоллар булуо этэ. Кэлин таҥнарыахсыт диэн үйэ-саас тухары хара мэҥ иҥпитин кэннэ кини көрдөһүүтүн ким ылыныай?Дойдутугар эргиллибитин утаа дөйбүт курдук саҥата суох сылдьыбыта – контузияламмыта, эчэйбитэ тута ааспат буоллаҕа. Өр кэтэбилгэ сылдьыбыта таайан билигин элбэҕи умнубут, онон баалаама.

— Быраатым Өлүөскэ сэттэ кылаас үөрэхтээх буолан армияттан лейтенант званиелаах эргиллибитэ. Кини Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспитэ. Билигин олоҕун үс оҕото салҕыыр. Оттон Сэмэн кэргэнинээн биэс оҕолорун атахтарыгар туруорбуттара. Мин кэлин колхозка араас үлэҕэ сылдьыбытым: далгычыакка, субан сүөһүгэ, окко, кэлин эмиэ Охотскай Перевозка баран кэлбитим, — диэн таайым кэпсээнин түмүктээтэ.

Сөдүөт кэргэнинээн сэттэ оҕолоохтор, сүүрбэччэ сиэннээхтэр, биэс хос сиэннээхтэр. Таайым олоҕун ол дьулаан кэрчигэ байыаннай билиэтин маннык строкаларыгар түмүллэ сылдьар: «Участвовал в боях с 5 сентября 1942 года по 9 июля 1943 года в составе 896-го стрелкового полка, находился в плену у немцев. Освобожден Советскими войсками. С 13 мая 1945 года по 27 февраля 1947 года служил в Советской армии. Призван Бакинским горвоенкоматом».

Раиса Никонтова.

«Хаҥаластар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр» кинигэтиттэн 2005 с.