Суруйааччы Степан Ефремов 120 сылыгар
Көҥүл санаа кыымын бүтүн Саха сирин үрдүнэн ыһыспыт Хаҥалас улууһуттан төрүттээх саха саарыннарыттан биирдэстэрэ, үтүөлээх учуутал, литература уонна театральнай искусство биир саамай уустук көрүҥүн чаҕылхайдык баһылаабыт, олоҕун устата сыламтата суох үлэлээбит, туох баар талаанын аҥаардас биир жанрга анаабыт чулуу драматург С.П.Ефремов 120 сааһын бэлиэтээтибит.
1973-1974 үөрэх дьылыгар Булгунньахтаах орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан кэлээппин кытары, С.П.Ефремов 70 сааһын туолар үөрүүлээх үбүлүөйүн тэрээһинигэр бүтүн кэлэктиибинэн “оройбутунан” түспүппүт. Миигин “70 сааскынан, Степан Павлович!” диэн плакаты оскуола спорт-саалатын түннүгүн үрдүнэн усталыы суруйаҕын диэн сорудахтаатылар. Саха бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ, гражданскай сэрии кыттыылааҕар сөп түбэһэрэ буолуо диэммин “революционнай” готическай шрибинэн фиолетовай тушь чэрэниилэнэн суруйан дьэргэтэн кэбистим. Ватман кумааҕыга, типографияҕа бэчээттэппиттэр быһыылаах, С.П.Ефремов мэтириэтэ уруһуйдаммыт ыҥырыытын туттардылар. Математика учуутала А.И.Тимофеева, бэйэбиттэн ыйыппакка эрэ, Евдокия Ивановна кэргэнин аата, аҕатын аата, араспаанньата биир этэ, бэйэтин фамилията “Егорова” дии диэн баран, Егоров Егор Егорович диэн Евдокия Павловна Архипова буочарынан суруллубут ыҥырыы сурукка кэргэним Григорьев Григорий Григорьевич “өһүргэнэн” миигин ыҥырбатахтар, атын киһи аатынан барбаппын диэн аккаастанан кэбистэ. Хата, саҥа “Сокол” фотоаппараты атыылаһан, хаартыскаҕа түһэртэрэн хаалбыппыт. Онно Степан Павлович дьиэ кэргэнин аан маҥнай көрбүппүт. Наһаа иһирэх, эйэҕэс сыһыаннаах, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн “аурата” биһигини кууспута. Дэлэҕэ даҕаны, улуу Суорун Омоллоон ымсыырбыта, ордук санаабыта баар: “… Сэмэй саха кыыһын ылбыта. Ону мин кини сүрэҕинэн-быарынан сөбүлээн ылбыта буолуо дии саныыбын. Даша үчүгэй дьүһүннээх, ис киирбэх этэ. Ол гынан баран Степан Павлович кыыс кэрэтигэр сүүттэрэн буолбатах, хайдах эрэ кэскиллээхтик санаан, ыччаттанан, дьиэлэнэн-уоттанан олоруон баҕаран, сүрдээх үчүгэйдик, дьоллоохтук таба тайаммыт эбит дии саныыбын. Онон үгүс ыччаттаммыта. Ол ыччаттанан баран дуоһунаска эҥин тардыспакка, столицаҕа киирэ сатаабакка, бу дойдутугар, хара үлэни, учуутал үлэтин үлэлээн олорбута. Онон дьиэ-уот олоҕун быһыытынан, кэргэҥҥэ үчүгэй сыһыанынан, кимтэн да ордук холобуру көрдөрбүт киһи буолар” (С.П.Ефремов 90 сааһыгар аналлаах үөрүүлээх мунньахха саха народнай суруйааччыта, Социалистическай Үлэ Геройа Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон эппит тылыттан. “ Драматург Степан Ефремов”, альбом— кинигэ. Дь, Айар 2022 с. 93 стр.).
Үс үлэ уордьаннаах математика учуутала Анна Ивановна Тимофеева кэпсииринэн, Степан Павлович кэргэнин “маама” диэн ааттыыра, олус таптыыра, харыстыыра. Дария Петровна киниэхэ истиҥ доҕор, сүбэһит этэ. Сүүрбэччэ сыл бииргэ үлэлээбиттэрин усталаах-туоратыгар биирдэ да кыыһыран, улаханнык саҥарарын истибэтэҕим. Олус ыалдьытымсахтара: куораттан, улуустан араас боломуочунайдар, биир идэлээхтэрэ, учууталлар, суруйааччылар үгүстүк сылдьар, хонор-өрүүр этилэр. Дьиэлэригэр туох да улахан баай-дуол суоҕа, арай биир истиэнэни бүтүннүү сабардыыр бэртээхэй бибилэтиэкэлээхтэрэ.
Биһиги кэлэрбитигэр туга да суох этибит, онно Ефремовтар мас кырабаат, иһит-хомуос биэрэн олус көмөлөспүттэрэ(“Ытык киһи олоҕун суола”. Дь, 2020с. 83стр.) “Кинилэр аллара биэрэк үрдүгэр олордохторуна биһиги ыаллыы олорбуппут. Өрүскэ оҕолорбутун кытта сөтүөлүү, таҥас сууйа киирдэхпитинэ ыҥыран ылан, “остолобуой аһаҕас, кэлэн аһаан барыҥ”, — диэн чэйдэтэн ыыталлар этэ” (эмиэ онно).
Ол баай бибилэтиэкэлэриттэн мин эмиэ кинигэ уларсан турабын. М.К.Аммосов үбүлүөйүгэр дакылааттаа диэбиттэригэр туга да суох киһи С.П.Ефремовка тиийбиппэр “Революция саллаата” диэн кинигэтин уларсыбыта. Төнүннэрбиппин-төнүннэрбэтэхпин төрүт өйдөөбөппүн, буруйбун “бассабыыктыы” билинэбин. Кылаас чааһыгар ыҥырдахпына хаһан да аккаастаммат этэ, олоҕун остуоруйатын сиһилии кэпсээн астыннарара, хаартыскаҕа түсүһэрэ. Күн аайы биэрэк устун хааман күүлэйдиирэ. Суруйааччылар, артыыстар ыалдьыттыы кэллэхтэринэ, тыаҕа да таһаара сылдьаллара, өрүскэ киирэн балыктыыллара. Муҥхалаатахтарына биэрэккэ баар киһиэхэ барытыгар түҥэтэллэрэ, оҕо буоллун, оҕонньор буоллун – кими да матарбат этилэр.
“Степан Павлович дойдутун олус таптыыра. Ордук Өлүөнэ өрүһү көрө олорорун сөбүлүүрэ… Кытыл устун дьаарбайара, өрүүтүн ньоҕорго муҥхалаах буолара. Ону кимиэхэ баҕарар уларсан муҥхалатара”(Николай Егорович Соловьев. Уулаах Аан “Өлүөнэ очуостара”, 1994 с. ахсынньы 24 күнэ). Биэрэккэ оҥоһуллубут ыскамыайкаларга ыаллыы олорор оҕонньоттор, эр дьон киэһэ аайы мусталлара, күннээҕи сонуну, олоҕу-дьаһаҕы ырыталлара, мөккүһэллэрэ. Барыта үлэ дьоно Орестовтар, Чепаловтар, Платоновтар о.д.а. бааллара, бэйэтэ туһунан политзанятие курдук буолара.
С.П.Ефремов дьиэ кэргэнинээн дойдутугар Арҕаа Хаҥаласка 1948 сыллаахха, бастаан Харыйалаахха, Тиит Арыы нэһилиэгинээҕи Өлүөнэ арыытыгар начаалынай оскуола дириэктэринэн кэлбитэ. “Харыйалаахха үлэлиир сылыгар … мас тыынан өрүһү арҕаа үөһү туораан, Кыччыгый Кэтэмэ төрдүнэн тахсан, хайаны сырыынньа дабайан, Төгүрүк Ыарҕа алааһыгар Степан Павлович алаадьылаах, сиэллээх тахсан, чараас гына биир тутум тымтык оҥостубутунан кыратык уот оттон баран алҕаабыта, алаадьы, сиэл бырахпыта… Төннүөхпүт иннинэ “борбуйум сонообут сиригэр диэн, атаҕын устан атах сыгынньаҕын хааман лэбийэр. “Кыра эрдэхпинэ манна элбэхтик атах сыгынньах сүүрбүтүм, миигин доруобай киһи оҥорбут бу алаас баар, — дии-дии хааман, сүүрэн төгүрүччү алааһын эргийэн кэлбитэ”, — диэн ахтар Егорова Фекла Степановна – тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Герой Ийэ, Тиит Арыы нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, Егоровтар педагогическай династияларын төрүттээччитэ (“Ытык киһи олоҕун суола”. Дь, 2020с. 57 стр.). Онтон Улахан Ааҥҥа 1949 сыллаах үөрэх дьылыгар көһөн кэлбиттэрэ. Манна 9 сыл, Булгунньахтаахха Покровскайга көһүөхтэригэр диэри 20-тэн тахса сыл олорбуттара. Степан Павлович тоҕус оҕону атаҕар туруорбута, 20-чэ сиэннээх, 28 хос сиэннээх, хос-хос сиэннэрдээх. Уопсайынан, бу дьиэ кэргэн Хаҥалас улууһугар олорбут нэһилиэктэрэ саамай элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр уйалара буолар: Булгунньахтаахха 16 Герой Ийэ, 54 – Ийэ Албан аата уордьаннаах уонна мэтээллээх, ол аата 5-тэн 9-ка тиийэр ахсааннаах оҕолордоох ийэлэр олорор түөлбэлэрэ, Улахан Ааҥҥа – 4 Герой Ийэ, 89- Ийэ Албан аата уордьаннаах уонна мэтээллээх, Тиит Арыыга – 6 Герой Ийэ, 47 – Ийэ Албан аата уордьаннаах уонна мэтээллээх ийэлэр олороллор. (Материнская слава Хангаласского улуса. Я., Дани-Алмас, 2022. 217-438с.)
Бүтэһигин 1982 с. Покровскайга оройуоннааҕы култуура дьиэтигэр Советскай Союз тэриллибитэ 60 сыллаах үбүлүөйүгэр булгунньахтаахтар 15 Союзнай өрөспүүбүлүкэни көрдөрөр кэнсиэртэригэр С.П. Ефремов уола Василий Степановиһы кытта кэлэн бочуоттаах миэстэҕэ олорбуттарын хаартыскаҕа түһэрбитим оскуола музейын фондатыгар баар.
Ефремовтар Булгунньахтаахха колхоз тутан биэрбит дьиэтигэр өр олорбуттара. Ол дьиэни сөргүтэн, музей-дьиэ оҥорорго уолдьастаҕа буолуо дии саныыбын. С.П.Ефремов дьиэ кэргэнин түмэлин оҕолоро, олохтоох дьаһалта, общественность көмөлөөн оҥоруоҕуҥ. Дьыл-хонук ааһан иһэр. Саха сэбиэскэй драматургиятын “үрүҥ көмүс хатыҥа”, XX үйэҕэ саха театрын репертуарын сүрүннээбит, бэйэтин кэмин сүүнэ геройа, улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга 125 сааһыгар тэлгэһэтигэр кэнчээри ыччатыгар хаалар гына дьиэ кэргэнинээн олорорун скульптураҕа дьүһүйэн үйэтитиэҕиҥ!
Егорова Евдокия Ивановна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ С.П.Ефремов аатынан Булгунньахтаах орто оскуолатын “За преданность и верность” бэлиэтин (2022с.), “Наставник молодежи Хангаласского улуса” (2022с.) бэлиэтин хаһаайына