Саха суругунан литературатын 125 сылыгар
Хаҥаластар улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ аныгы литература, ыччат суруйар дьоҕурун арыйыыга аһаҕас кэпсэтиигэ, санаа атастаһыытыгар литературнай түмсүүлэр үөрэ-көтө көрүстүлэр.
Бу өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһин Саха суругунан литературатын 125 уонна Хаҥаластааҕы бибилэтиэкэбит 90 сылларын чэрчитинэн Поэзия аан дойдутааҕы күнүгэр ыытылынна. Тэрийээччилэринэн улууспут киин бибилэтиэкэтэ, “Өлүөнэ долгуннара”литературнай түмсүү “Саха сирин суруйааччыларын сойууһа” өрөспүүбүлүкэтээҕи общественнай тэрилтэтин өйөбүлүнэн П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай литературнай түмэл, РАН СС Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын чинчийиигэ Гуманитарнай институт, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин, С.А.Новгородов аатынан “Айар” национальнай кинигэ кыһатын, сахалыы тылынан тахсар ”Чолбон”, “Күрүлгэн” сурунааллар, «Хаҥалас» хаһыат кэлэктииптэрин кыттыыларынан буолла.
Бу көрсүһүүгэ кытта сэттэ оройуонтан, Дьокуускай куораттан литературнай түмсүүлэр, кулууптар айар куттаах дьонноро, биллэр-көстөр суруйааччылар, порэттар, тылбыт кэскилигэр үлэлэһэр наука үлэһиттэрэ кэлбиттэрэ үөртэ. Барыбытын литературабыт, бу глобализация үйэтигэр омук буоларбытыгар тылбыт чөл, тыыннаах буолуута долгутар буолан биир кыһалҕалаахтар ирэ-хоро кэпсэтэн, санаа атастаһан, соруктары туруорунан астына көрсүһэн аастыбыт.
Ийэ тыл сүмэтин сүүмэрдээн үтүөҕэ-кэрэҕэ угуйар, айар, суруйар умсулҕаннаах ыалдьыттарбытын дириҥ историялаах, түҥ былыргыттан кэлбит үтүө үгэстэрдээх Хаҥалас сиригэр төлкөлөөх түһүлгэҕэ түмсүбүттэринэн улууспут баһылыгын э.т. Василий Андреев, Хаҥаластан Саха норуодунай суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку, “Айар” кинигэ кыһатын генеральнай дириэктэрэ Август Егоров, “Офсет” кинигэ-реклама кииниттэн Айталина Крылова, Хаҥаластааҕы киин бибилэтиэкэттэн дириэктэр Ираида Адамова, литературнай кулууппут салайааччыта Людмила Колесова о.д.а. эҕэрдэлээтилэр, сахалыы тыллаах Покровскайдааҕы орто оскуолабыт педагога Алена Слепцова-Мичийэ «Ийэ алгыһа” ырыатынан алгыы көрүстэ.
Хаҥаластар “Долгун» электроннай Киини утары ууннубут
Бу Электроннай киин көмөтүнэн өрөспүүбүлүкэ айар түмсүүлэрин кытары сибээһи олохтооһун, литератураэйгэтигэр туох саҥа баарын о.д.а. түмэн билиһиннэрии, санаа атастаһыытын олохтооһуҥҥа цифровой ресурс туһунан иһитиннэриини оройуоннааҕы бибилэтиэкэбит ааҕааччылары кытары үлэҕэ киинин салайааччыта Александра Алексеева оҥорбута сэҥээриини ылла. Манна литературатурнай түмсүүлэртэн, кинилэр партнердарыттан сонуннан, саҥа айымньылары ырытыы, о.д.а. айар-тутар дьоҥҥо олус наадалаах иһитиннэриилэр бааллара, саҥардылла тураллара болҕомтону тарта.
Литературнай күрэх түмүгэ таҕыста
Бу тэрээһини көрсө литературнай күрэх ыытыллыбыта. Манна видеонан уонна хаартысканан дьүһүүйүүгэ Сахабыт сирин 10 литературнай түмсүүлэрэ тоҕус оройуонтан, ону сэргэ кэтэхтэн куйаар ситимин нөҥүө Горнай, Ленскэй, Өлүөхүмэ, Уус Алдан улуустарыттан айар кулууптара бэйэлэрин сонун бырайыактарынан кытыннылар, сир-сир аайы сонун саҕалааһыннар баалларын билиһиннэрдилэр.
Кыайыылаахтарынан ааттаннылар
Кинилэр дипломнарынан, “Айар” кинигэ кыһатыттан, “Офсет” рекламнай-издательскай киинтэн бириистэринэн бэлиэтэннилэр:
“Бастыҥ видео-прзентация” – Алдан куорат «Вдохновенье» литературнай түмсүүтэ (сал. Л.Е. Хмарова);
«Бастыҥ видео-презентация» — Амма сэлиэнньэтин “Айар абылаҥ» литературнай түмсүү (сал.В.И. Стручкова);
Күрэх үлэлэри сыаналыыр сүбэтэ уонна литературнай форум партнердара сүбэлэһэн баран өссө биир бирииһи Томпо оройуонун Хаандыга бөһүөлэгин “Иэйии»литературнай түмсүүтүгэр (сал. А.Д.Ефимова) кыраайы үөрэтиини, төрөөбүт түөлбэ историятын чинчийиигэ, сырдатыыга махталы биллэрэн туран туттардылар. Бары кыттааччылары Махтал суруктарынан бэлиэтээтилэр, ол иһигэр форумҥа кэлбит Таатта улууһун Игидэйдээҕи “Иэйии” (сал. А.С.Жулева), Томпо оройуонун Кириэс Халдьаайытааҕы “Даадар” (сал. И.И.Никитина), Дьокуускай куорат “Иэйии” (сал. И.И. Афанасьев) литературнай холбоһуктарыгар форумҥа туттардылар ( кэтэхтэн кыттыбыттарга электроннай почтанан ыыталлар).
Фронтовик суруйааччылары, суруналыыстары, полиграфистары кэриэстээн
Покровскайга Бэчээт дьиэтин аттыгар турар 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт биһиги биир идэлээхтэрбитигэр анаммыт өйдөбүнньүккэ литературнай форум кыттыылаахтара кэлэн сибэкки уурдулар.
Мустубут дьоҥҥо норуодунай суруйааччы Павел Харитонов-Ойуку, “Хаҥалас” хаһыаттан суруналыыс Людмила Аммосова бу оройуоҥҥа олорон, айар үлэлэригэр улахан ситиһиилэри ылбыт, талааннара арыллыбыт суруйааччылар тустарынан билиһиннэрдилэр, ол иһигэр улуустааҕы “Советтар Знамялара” хаһыакка үлэлээбит Исай Никифоров уонна Тимофей Сметанин, Покровскайга олорбут, чулуу айымньыларын айбыт Иван Гоголев, Степан Ефремов, Христофор Горохов о.д.а.
Айар куттаахтар секцияларынан тарҕаһан санаа атастастылар
Дьэ, манна кэлбит ыалдьыттарбыт, олохтоохтор экспертэр салайыыларынан чопчу суруйуу жанрдарынан, уус-уран тылбааска үлэлээтилэр.
Проза хайысхатыгар
Бу секцияҕа суруйааччылар Анна Варламов — Айысхаана, Иван Осипов — Ойуур Уйбаан, Семен Попов — Тумат, Афанасий Гуринов — Арчылан, Евдокия Иринцеева – Огдо кытыннылар, кэпсэтиини бибилэтиэкэ үлэһитэ, олохтоох литературнай түмсүү чилиэнэ Валентина Колесова иилээн-саҕалаан ыытта. Кини бу туһунан маннык сырдатта:
— Олус үчүгэй кэпсээтии буолла, элбэх киһи кытынна. Биллиилээх суруйааччыларбыт бу жанрга туохха болҕомтону уурарга, туох итэҕэстэр баалларыгар санааларын аһаҕастык эттилэр, дьоммут ыйытыыларыгар хоруйдаатылар. Өссө да өр кэпсэтэ олоруох курдук буоллубут, маннык көрсүһүүлэри саатар икки күннээх гыныахха баар эбит диэн дьоммут санааларын этэн бардылар.
“Поэзия” былааһы ылла
Олохтоох бибилэтиэкэттэн Сардаана Гермогенова үлэни иилээн-саҕалаан ыытта. Манна суруйааччылар Наталья Михалева-Сайа, Павел Харитонов-Ойуку, Елизавета Мигалкина, Саргылана Гольдерова-Саргы Куо кытыннылар. Хоһоон да ааҕыллан, ырытыллан ылла. Суруйааччыларбыт саҥа саҕалаан эрэр дьоҥҥо сүбэ-ама биэрдилэр, ирдэбиллэри билиһиннэрдилэр. Наталья Михалева-Сайа этиитин кюар-куодунан биэрэбит, истиҥ.
Оҕо литературата болҕомтону тарта
Оҕоҕо анаан суруйуу туохтааҕар да уустук, улахан эппиэтинэстээх дьыала буолара биллэр. Хас биирдии тылгынан, ыраас санааҕынан кэлэр кэскилбит киһитин иитэҕин. Дьэ манна экспертэр Ольга Корякина –Умсуура, Евдокия Иринцеева-Огдо, “Кындыкан» бырайыак ааптара Лидия Тарасова-Туллук, биһиги кыыспыт, кырачааннары кытары үлэлиир Галина Иванова-Айтыына Уран, “Айар” хампаанньа бэрэстэбиитэллэрэ санааларын үллэһиннилэр. Таарыччы эттэххэ, секцияларынан үлэни түмүктээн Форум резолюциятын ылынар түгэҥҥэ оҕоҕо анаан суруйары оҕо уһуйааныгар үлэлиир дьонтон ордук ким үчүгэйдик билиэй диэтилэр, манна тыл эрэ буолбакка сатаан саҥарыыга кытары, кинигэ ис-тас көстүүтэ, уруһуйдара өҥү-дьүһүнү, тулалыыр эйгэни билиигэ туһалыахтааҕын, оннооҕор буукуба шрибигэр тиийэ барыта суолталааҕын бэлиэтээтилэр уонна чабырҕаҕы, олоҥхону үөрэтии оҕо тыла, олоҕу анааран көрүүтэ сайдыытыгар көмөлөөҕүн ыйдылар.
Уус-уран тылбаас уонна кириитикэ
Билигин бу эмиэ сытыытык турар кыһалҕаҕа кубулуйан эрэр. Мин, хаһыакка дьон суруйуутун элбэхтик тылбаастаан таһаарар киһи, бу секцияҕа үлэлэстим, идэтийбит тылбаасчыттар тылларын-өстөрүн иһиттим, элбэх туһалааҕы биллим.
Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, уруккута литературнай институту бүтэрбит Альбина Борисова, “Чолбон» сурунаалтан идэтийбит тылбаасчыт эдэр исписэлиис Лилия Иванова, биллэр суруналыыс, суруйааччы Данил Макеев уус-уран тылбааска санааларын эттилэр, тылбаас кыһалҕата биллэн эрэрин, дьиксинии баарын бэлиэтээтилэр. Кириитикэ, саҥа ааптардар киэҥ эйгэҕэ тахсыыларыгар, сахалыыттан нууччалыы тылбаас боппуруостарыгар, тыл тутулун, үөрүйэҕин баһылааһыҥҥа туох ирдэнэрин тула санааларын тириэртилэр. Александра Алексеева салалтатынан тэттик кэпсээни тылбаастаан да көрдүбүт.
Кэлбит дьон суруйааччылардыын биир-бииргэ көрсүһэн мунаарар боппуруостарын быһаарыстылар, сүбэ-ама ыллылар. Форум кыттыылаахтара суруйааччылар сойуустара саҥа ааттар үүнэн тахсалларыгар маннык форумнары, семинардары, төгүрүк остуол тула олорон санаа атастаһыытын инникитин даҕаны тэрийэллэригэр, айымньыларынан хомуурунньуктар бэчээттэнэллэригэр өйөбүл буолалларыгар, граннар олохтоноллоругар, атын өрөспүүбүлүкэлэр литературнай түмсүүлэрин кытары сибээһи олохтуулларыгар, сурунаалларбыт «Сэмсэ” сыһыарыытын сөргүтэргэ о.д.а. санааларын тириэтилэр. Бу күн элбэх хоһоон ааҕылынна, ырыа ылланна. Мустубут дьон Покровскай 1 №-дээх орто оскуолатын 11 кылааһын үөрэнээччитэ Гаврил Адамов хоһоонун сэргии иһиттилэр. Ааптардар үлэлэрин ырытыыга кириитикэ, рецензия сайдыытыгар баҕа санааларын тириэртилэр. Форумҥа түөлбэ литературата сайдыытын кэскилигэр физика-математика билимин дуоктара, саха омук түс-бас киһитэ Иван Шамаев кэлэн кыттан барда. Кини аны ааҕыахтааҕар сахалыы саҥарар, кэпсэтэр да эйгэбит кыччаатар кыччаан иһэрин, тылбытын чөл тутан хаалыыга, сайыннарыыга үлэлэһиэҕин диэн санаатын эттэ, сибээстэһэргэ төлөпүөнүн кытары биэрдэ.
Форум кыттыылаахтара инникитин даҕаны маннык тэрээһиннэр буола, хаҥаластар омукпутун түмэ турдуннар диэн махтал тылларын этэн тарҕастылар.
Людмила Мордовская.
Хаартыскалар уонна видеолар ааптартан уонна бибилэтиэкэ архыыбыттан.