Санаа ситимэ
Ханнык баҕарар омук, кини түҥ былыргы историятын туһунан кэпсэнэр үһүйээннэри уонна номохтору көлүөнэттэн көлүөнэҕэ харыстабыллаахтык тиэрдэн үйэтитэр. Билиҥҥи сайдыылаах судаарыстыбалары ылан көрдөххө, кинилэр историческай чахчыларын эрэ буолбакка, былыргы мифологияларын эмиэ сүрдээхтик харыстаан бэрт кичэллээхтик илдьэ сылдьаллар уонна бэйэлэрин тустарыгар олус сатабыллаахтык туһаналлар.
Биһиги, хаҥаластар, улууспут историятын эмиэ харыстаан илдьэ сылдьабыт. Ол эрээри, мин тус санаабар, бэйэбит улууспутунан эрэ муҥурдаммаккабыт, төрдүбүтүн-төрүппүтүн өссө дириҥник өйдүөх тустаахпыт.
Тоҕо маннык этэбиний? Биһигиттэн үгүспүт Хаҥалас былыргытын, туох ханнык иннинэ Мунньан Дарханы уонна Тыгын Дарханы эрэ кытары ситимниир. Кинилэр иккиэн, чахчы даҕаны биллэр-көстөр личностар буолаллара мэлдьэһиллибэт. Ол эрээри, саха омук историятын силиһэ-мутуга быдан дириҥ, ону өйдүөх тустаахпыт.
Сахалар бука барыбыт төрүппүтүнэн Эллэй Боотуру билинэрбит сөп. Түҥ былыргыттан уос номоҕо буолан кэлбит Эллэй Боотур туһунан сибэдиэнньэлэри хомуйан сурукка киллэрэр олус уустук соругу толорбут ытык киһибитинэн Гавриил Васильевич Ксенофонтов буолар. Бу сүҥкэн үлэтин кини“Эллэйаада” диэн ааттаабыта.
Ол түмүгэр, 1960 сыллаахха Эллэй Боотуртуһунан былыргы номох ураты тыыннанан саха өйүн-санаатын, сүрэҕин ортотунан киирбитэ. Г.В. Ксенофонтов бу үлэтин саха учуонайдара утумнаахтык көрдөөн архыыптан булбуттарын түмүгэр, итиэтиллибит 1960 сыллаахха “Эллэйаада” научнай эйгэҕэ биллибитэ. Научнай эйгэҕэ, ордук чуолаан монголистиканан, тюркологиянан дьарыгырар учуонайдар, буүлэни олус сэргии уонна сэҥээрэ ылыммыттара. Биир бастакынан кэриэтэ алтаист, монгол тылыгар идэтийбит улахан учуонай Василий Михайлович Наделяев, саха этногенеһигэр ахтыллар Эллэй Боотур мифологическай герой эрэ буолбакка, историческай төрүттээҕин туһунан научнай сабаҕалааһыны 1997 сыллаахха оҥорбута. Бу биллэр учуонай Киин Азияҕа Ляо империяны тутан олорбут Елюй династиятын байыаннай экспедицията 1125-1126 сылларга Лена өрүс орто сүүрүгэр тахсыбыт эбит диэн сабаҕалаабыта. Бу сабаҕалааһын түбэһиэх оҥоһуллубатаҕа. 1979 сыллаахха сэбиэскэй учуонай В.С. Таскина тылбааһынан кытай историга Е. Лунли “История государства киданей (Цидань го чжи)” диэн үлэтэ тахсыбыта. Оттон 2007 сыллаахха Россия наукатын археологияҕа, этнографияҕа института “История Железной империи” диэн кидань империятын туһунан улахан чинчийиини бэчээттээбитэ. Маныаха барытыгар Елюй династиятын баһылыга Елюй Даши кэлиҥҥи дьылҕатын билэ сатааһын учуонай эйгэни үүйэ-хаайа туппута. Оттон бу хамсааһын барыта Г.В. Ксенофонтов “Эллэйадата” киэҥ эйгэҕэ тахсыаҕыттан саҕаламмыта.
Мантан көстөрүнэн, Эллэй Боотур көннөрү уос номоҕун эрэ персонаһа буолбакка, чахчы олоро сылдьыбыт историческай личность буолара научнай төрүккэ эмиэ олоҕурар.
Эллэй Боотур туһунан номох историяны кытары быһаччы ситимнээҕин туһунан өссө биир сабаҕалааһыны саха научнай эйгэтигэр Ю.И. Васильев – Дьаргыстай биир маҥнайгынан киллэрбитэ. Юрий Иванович бэйэтин үлэтигэр Эллэй Боотуру киданнарга баар буола сылдьыбыт Елюй династиятын кытары ситимнээбитэ. Бу эмиэ дириҥ төрүттээх научнай гипотезанан буолар.
Киданнар – монголоиднай биистэр. Кытай сабыдыалыгар ылларбыт дьон. Төһө да туспа алфавиттаахтарын үрдүнэн үөрэхтэрэ, итэҕэллэрэ кытайдыы эбит. Кидань элитата буддизмы, конфуцианствоны тутуспут. Киданнар өбүгэлэрэ Цишоу диэн киһи. Кини удьуор утума: Дуаньсань – Яли – Пидей – Хэлин – Нэолисы – Саладэ – Юньдэси – Салади уонна Сулань. Салади уола онус көлүөнэ киһи Тай-цзу буолар. Тай-цзуттан саҕалаан – Елюй династията үөскүүр.
Елюй династиятыгар биллэ аатырбыт киһинэн Елюй Даши – Сундэ буолар. Кини1087 сыллаахха төрөөбүт. Кидань уоннакытай литературатын уһулуччу үчүгэйдик билэрэ үһү. Император Тянь-цзо кэмигэр, 1115 сыллаахха цзиньши диэн учуонай степеннэммит. Учуонайдар палаталарын (ханьлинь) чилиэнэ. Биллэр сэрииһит.
Г.В. Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” диэн үлэтигэр голландец Николай Витцен диэн учуонай туһунан кэпсэнэр. Бу учуонай 1680 сыллаахха “О северо-восточной Тартарии” диэн үлэтигэр сахалар тустарынан суруйан хаалларбыт. Оттон 1692 сыллаахха Эверт Исбрандт Идес диэн омук атыыһыта (немец эбэтэр голландец) нуучча бырабыыталыстыбатын сорудаҕынан Сибиир устун Кытайга тиийэ сырыытын туһунан киллэрбит. Бу атыыһыт үс сыллааҕы сырыытын устатын тухары анал дневнигы толорон испит. Дьэ манна Сибиир туземецтара буряттар уонна сахалар тустарынан этнографическай чахчылары бэлиэтэммитэ эмиэ баар. Кини бубэлиэтээһинигэр сахалар таҥастарын-саптарын, сиэрдэрин-туомнарын, итэҕэллэрин туһунан ойуулаабыт. Манытаһынан, бу киһи оччотооҕу үһүйээннэргэ олоҕуран сахалар төрүттэрин туһунан эмиэахтан аһарбыт. Арай, кини бу үһүйээннэри оччотооҕу сахатыйбыт хаһаактартан истэн суруммутун, ол түмүгэр ити үһүйээннэр ис хоһоонноро уларытыллыбыттарын туһунан Г.В. Ксенофонтов бэлиэтээбит. Историяҕа араас токурутуу уонна иэҕии тахсыталыырын бары билэн-көрөн кэллэхпит.
Аны, Г.В. Ксенофонтов Эллэй Боотуртуһунан үһүйээн 35 варианын Саха сирин атын-атын улуустарыгар истибитим диэнсуруйбут. Онон бу үһүйээн сиэрдээҕэ өссөтөгүл чиҥээн биэрэр. Хас биирдии улуусбэйэлэрин аҕа уустарын тустарынанүһүйээннэрдээх буоллаҕына, Эллэй Боотуртуһунан үһүйээн үгүстэригэр баара киһинитолкуйдатар. Оттон үһүйээннэр бэйэлэрэкураанахтан үөскээн тахсыбаттар, онон, түҥбылыргыттан тиийэн кэлбит уосномохторугар уонна үөһэ ыйыллыбыт бөдөҥучуонайдар научнай үлэлэригэр олоҕуран, сахалар барыбыт төрүппүтүнэн ЭллэйБоотуру ааҕынарбыт сиэрдээх. Туох барытабастакы хардыыттан саҕаланар.
Сахалар ортобутугар улуус таһыы мөкүкөстүүтэ баарын бары билинэбит. Араастэрээһиннэргэ “бииргэ буолуоҕуҥ”, “сомоҕолоһуоҕуҥ” диэн ыҥырыыларыүгүстэ истэбит. Арай, тоҕо эрэ кыалла охсониспэтэ мунчаардар. Оттон ханнык баҕараромугу туох сомоҕолууруй? Итэҕэл уоннаидеология. Аан дойду мусульманнаритэҕэллэрин нөҥүө олус түмсүүлээхтэрин бары үчүгэйдик билэбит. Биллэрин курдук, аан дойду бары мусульманнарыгар Саудовскай Аравия арҕаа өттүгэр турар Мекка диэн куорат ытык сиринэн буолар. Хас биирдии мусульманин үйэтигэр саатар биирдэ манна кэлэн ыраастанан, күүс-күдэх ылан төннүөҕүн дьулуһар.
Оттон үгүс атын судаарыстыбалар олохтоохторун уопсай идеологиялаахтара сомоҕолуур. Сэбиэскэй кэмҥэ олоро сылдьыбыт дьон идеология түмэр күүһүн эмиэ үчүгэйдик билэбит.
Онон, сахалары барыбытын сомоҕолуур күүһүнэн – төрүппүт Эллэй Боотур буолуохтаах. Кинини саха омугу төрүттээччи быһыытынан бука бары билиниэхтээхпит уонна сүгүрүйүөхтээхпит. Оччоҕуна эрэ бары билинэр уонна ытыктыыр биир историческай личностаах буолуохпут. Оттон сомоҕолоһуу үтүөттэн атыны аҕалбат.
Мантан сиэттэрэн, Хаҥалас улууһун сирэ-уота Саха сирин саамай ытык, историческай түөлбэтэ буолар статуһа бигэргэнэр. Оттон историческай суолталаах түөлбэ статуһа биһигини элбэххэ эбээһинэстиир уонна улууспут олоҕор-дьаһаҕар, кэнэҕэски социальнай-экономическай сайдыытыгар сүүнэ суолталанар.
Мин ытык сирдэр-уоттар олохтоох омуктарга ураты суолтаны ылыахтаахтарын туһунан толкуйдаабытым ыраатта. Маны олоххо киллэрэр санааттан Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньах дьокутаатынан талыллан үлэлии сылдьыбыт кэммэр, “О сакральных местах Республики Саха (Якутия)” диэн сокуон бырайыагын оҥорон түөрт төгүл туруорса сылдьыбытым. Ити 2014-2015 сылларга этэ. Хомойуох иһин, “сакральные места” диэн өйдөбүл хайадаҕаны дойдуга, ханнык даҕаны правовой нуормаҕа суох эбит дэнэн, бу бырайыагым олоххо киирбэтэҕэ.
Оттон бу сырыыга “омукпутугар историческай суолталаах сир-уот” диэн улууспут ытык сирдэригэр ураты статуһу иҥэрэрбитигэр кыах үөскүүр.
Чуолаан биһиги, хаҥаластар, Эллэй Боотуру сахалары төрүттээччи киһибит быһыытынан билинэр хамсааһыны көҕүлүөхтээхпит. Тоҕо диэтэххэ, үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, кини Өлүөнэни бата кэлэн Эркээни хочотугар Бэлэнтэй кытылыгар тиксибит. Ити сиргэ 1989 сыллаахха анал бэлиэ туруоруллубута. Биһиги бу миэстэҕэ ураты статуһу иҥэрэн уонна мэҥэ бэлиэлэри туруоран, саха омук бүтүннүүтүн Ытык сиринэн оҥоруохтаахпыт. Хас биирдии саха кэлэн арчыланар уонна духовнай өттүнэн күүс-күдэх ылар Ытык сирэ баар буоллун.
Маны барытын этэн тураммын, сахалары биир ньыгыл гына сомоҕолуур символ быһыытынан Эллэй Боотуру билиниэххэйиҥ уонна маныаха туһааннаах дьаһаллары ылыаҕыҥ диэн ыҥырабын. Бу, саха омук историятыгар киирэр хамсааһыҥҥа бэйэбит ураты миссиябытын өйдөөн тураммыт, хаҥаластар бастакынан ылсыахтаахпыт уонна атыттары көҕүлүөхтээхпит.
Кэм-кэрдии балысханнык устар, көлүөнэттэн көлүөнэни солбуйар. Кистэл буолбатах, аныгы көлүөнэ ааспыты иҥэн-тоҥон билэ сатаабат эбэтэр историяҕа көтүмэхтик уонна чэпчэкитик сыһыаннаһар. Онон бу соругу биһиги, билиҥҥи кэм дьоно, олоххо киллэриэхтээхпит. Билигин буолбатаҕына хаһан?
Хартыыҥка интернет ситимиттэн.
Д.А. Семенов, Дьэр нэһилиэгэ, Ил Түмэн V-VI-с ыҥырыыларын дьокутаата.