Хаҥалас дьокутааттарын III-с Форумугар
“Хаҥалас улууһа” муниципальнай оройуон дьокутааттарын Сэбиэттэрин көҕүлээһининэн ыытыллыбыт быйылгы Форум Покровскайга “Саргы түһүлгэтэ” култуура киинигэр оройуоннааҕы «Хаҥалас» хаһыат редакцията фронтовик-суруйааччы Исай Никифоров төрөөбүтэ 110 сылын көрсө көҕүлээн оҥорторбут хаартыска уонна Улуу Кыайыынан улуустааҕы киин бибилэтиэкэ Хаҥаласпыт сайдыытыгар анаммыт кинигэ быыстапкаларынан саҕаланна. Үөрүүлээх тэрээһин патриотическай театрализованнай туруоруунан арылынна. Форум кыттыылаахтарын Хаҥалас оройуонун дьокутааттарын Сэбиэтин салайааччыта Анатолий Антонов, улууспут баһылыгын э.т. Василий Андреев эҕэрдэлээн көрүстүлэр.
Бу күн дьокутааттар, ыҥырыылаах ыалдьыттар тематическай секцияларынан үлэлээтилэр, санаа атастаһыы түмүгүнэн Форум олохтоох бэйэни салайыныы уопутугар олоҕуран билиҥҥи социальнай-экономическай уонна политическай быһыыга-майгыга салгыы хайдах дьаһанан олорорго Резолюция ылынна.
III-с Форум ыччаты патриотическай иитиигэ туһуланна
Тэрээһиҥҥэ Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ: СӨ Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин солбуйааччылара Афанасий Владимиров, Александр Подголов, Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныыга бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев, РНА СС Дьокуускайдааҕы Билим киинин ФГБУН ФИЦ уопсай боппуруостарга бэрэссэдээтэлин солб. Тихон Скрябин, СӨ бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассоциациятын салайааччыта Альберт Семенов, РФ КК чилиэнэ, СӨ Идэлээх сойуус федерациятын салайааччыта Вячеслав Константинов, Норуот суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку, нэһилиэк баһылыктара о.д.а. кытыннылар, тыл эттилэр.
Бу бэлиэ түгэҥҥэ өр сылларга дьокутаатынан талыллан общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттыбыт Покровскайтан быраас Матрена Шестакова, куорат Сэбиэтин салайааччыта Олеся Полторыхина, Өктөмтөн баһылык Александр Большаков СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бочуотунай грамотатынан, дьокутааттар оройуоннааҕы Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Анатолий Антонов РФ Федеральнай Сэбиэтин Махтал суругунан, Ил Түмэн бастайааннай кэмитиэттэриттэн “Өлүөнэ Очуос-тара” НП салайааччыта Аркадий Семенов, Аналбайыаннай дьайыы кыттыылааҕа Роман Поликарпов, оройуоннааҕы Сэбиэт дьокутааттара Арианда Ефимова, Светлана Негнюрова наҕараадаланнылар. Ону сэргэ оройуоннааҕы Сэбиэтаатыттан нэһилиэктэргэ дьокутааттаабыт, быыбардааччыларын туруорсууларыгар сыраласпыт Галина Макарова, Иван Андреев о.д.а. бэлиэтэннилэр. Тыл этиилэр, эҕэрдэлэр кэнниттэн форум кыттыылаахтара үс секциянан тарҕаһан үлэлээтилэр.
Дьоруойдарга тэҥнэһиэҕиҥ!
Бастакы секция икки салаанан элбэх кыттааччыны хабанүлэлээтэ. «Мои герои” бастакы салааны иилээн-саҕалаан ыытааччынан улуустааҕы бибилэтиэкэттэн Александра Алексеева буолла. Сүрүн дакылааты Киин бибилэтиэкэ кыл. методиһа Екатерина Скрябина оҥордо. Бэлиэтиэ этим, бибилэтиэкэбит үлэһиттэрэ Аҕа дойду Улуу сэриитин историятын үөрэтиигэ, сырдатыыга улахан үлэни ыыталлара биллэр. Онон оройуон олохтоохторугар этэллэрэ үгүс. Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ өрөспүүбүлүкэтээҕи “Книга памяти” АИС бу уоттаах сэрии кыттыылаахтарын туһунан сибидиэнньэлэри хас да сыл дьаныһан туран ирдэһэн, дааннайдары чуолкайдаан түмэн киллэртэрбиттэрэ сүдү үлэ. Кэлэктиип аныгы технологиялары хамаҕатык туһанан “80 историй Победы» диэн мультимедийнай бырайыагынан үлэлээн сэрии кыттыылаахтарын үйэтиппиттэрэ улахан суолталаах өйдөбүнньүк буолар.
Бу секцияҕа олус сонун тыл этиилэрин иһиттибит, аҕа көлүөнэ дьоммут сэрии кэминээҕи олохторуттан, үгүс кыһалҕаны көрсүбүттэриттэн эбии биллибит. Бибилэтиэкэрдэрбит Кыайыы 80 сылынан викторина-оонньууну тэрийбиттэрэ билиибитин хаҥатта.
Иккис хайысха — “Время героев”. Манна кэпсэтии Аналбайыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, Украинаҕа, аан дойдуга билиҥҥи буола турар балаһыанньаҕа хайысхаланна. Секция сүрүн хайысхатын Г.В.Ксенофонтов аатынан түмэл дириэктэрэ Елизавета Мартынова салайан ыытта. Кини Аҕа дойду Улуу сэриитигэр норуоппут хорсун быһыыта билиҥҥи көлүөнэ дьоҥҥо үтүө холобур буоларын бэлиэтээн туран, аныгы неонацизм дьайыытын утары дойду президенэ Владимир Путин 2022 сыл олунньу 22 күнүгэр таһаарбыт Анал байыаннай дьайыы саҕаланыытын бирикээһинэн быстах мобилизация биллэриллибитинэн ыччаттарбыт армияҕа барбыттарын санатта. Кинилэр хорсуннук охсуһан эһээлэрин, убайдарын дьоһун суолларынан чиэстээхтик сулууспалыылларын, сүтүктэр да баалларын, Россия Геройун аата иҥэриллибит Хаҥалас чулуу уола Петр Киприянов, атын да хорсун буойуттарбыт албан ааттарын үйэтитиигэ үлэ барарын иһитиннэрдэ. Фроннартан кэлбит саллааттарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр өйөбүл ирдэнэрэ этилиннэ. Ол курдук доруобуйаларын сүтэрэн, эчэйэн кэлбит буойуттарбытыгар психологическай көмө, салгыы олоххо бэйэлэрин миэстэлэрин булуналларыгар болҕомто ирдэнэрин тыл этэр дьон ыйдылар. Бастакы Малдьаҕар баһылыга Айталина Васильева бойобуой дьайыы кыттыылаахтарын, кинилэр дьиэкэргэттэрин кытары үлэ уопутуттан үллэһиннэ. Оройуоннааҕы түмэлтэн үлэһит Елена Скрябина “Солдат –внук того солдата” акцияны сырдатта.
Хаҥаластааҕы түмэлгэ
Бу күн Г.В.Ксенофонтов аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл иккис секция кыттыылаахтарын суруйааччы Исай Никифоровка аналлаах сонун быыстапканан көрүстэ.
Манна оройуоннааҕы архыыптан суруйааччы айымньыларын оригиналлара, латыын тылынан бэчээттэммит кинигэлэрэ, фронтан суруктара, тутта сылдьыбыт мала-сала көрдөрүүгэ аан бастаан турда (ким баҕалаах өссө да сылдьан билсиэххитин син).Исай Прокопьевич олус да үчүгэй буочардаах эбит! Манна баар ситэрбэтэх “Ыраахтааҕы дьаамсыктара” романын саҕаланыытын илиинэн суруйуута, суруйааччы кабинетыгар ыйанан турбутулахан Сталин уруһуйдаммыт мэтириэтэ… Түмэл үлэһиттэрэ саҥа технологиялары туһанан олус сыаналаах историческай матыры-йааллары билиһиннэрдилэр.
“Хаҥаластар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр: фронтовик-суруйааччы Исай Никифоров”
Бу түмэл дьиэтигэр ыытыллыбыт секцияҕа сүрүн иһитиннэриини Улуус мунньаҕын дьокутаата Светлана Негнюрова оҥордо. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Хаҥаластан 2784 киһи ыҥырыллан барбытын, олиһигэр 1941 сыллаахха 443, 1942-гэ – 671 киһи, ордук элбэх дьонТиит Арыы, Өктөм, Хачыкаат нэһилиэктэриттэн аттаммыттарын, сэрии хонуутугар оройуоммутуттан 1134 чулуу дьоммут сырдыктыына быстыбытын иһитиннэрдэ. Кини билигин историяны, олорон кэлбит олохпутун баһааҕырда сатааччылар сэриини сэбиэскэй норуот бэлэмэ суох олорон көрсүбүтэ дииллэрэ сөбө суоҕун, төһө даҕаны уустук балаһыанньалаах буолларбыт, кылгаскэмҥэ син балай эмэ дьаһаныы барбытын чахчыларга тирэнэн сырдатта. Түмэл үлэһитэ Елена Филиппова Хаҥалас чулуу полковниктарын билиһиннэрдэ.
Ити кэнниттэн суруйааччы, суруналыыс Исай Никифоров быйылыам ыйыгар төрөөбүтэ 110 сылынан ыытылла турар, кини аатынүйэтитиигэ үлэлэр тула үчүгэй кэпсэтии таҕыста. Манна норуот суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку Исай Прокопьевич олоҕуттан быһа тардан кэпсээтэ уонна Хаҥаласка суруйааччы биир дойдулаахпыт аатын үйэтитиигэ санаатын үллэһиннэ. Талааннаах киһибит олоро сылдьыбыт дьиэтигэр литературнайтүмэли хайаан даҕаны дьаныардаахтык туруорсан тэрийэргэ, Хаҥалас сиригэр элбэх саха чулуу суруйааччылара олорон бастыҥ айымньыларын айбыттарын ахтан туран, бу хайысханан үлэни түргэтитэри модьуйда уонна ити кэскиллээх дьыала ыччаты патриотическай иитиигэ улахан суолталаах буоларын бэлиэтээтэ.
Салгыы сонун кэпсэтиини кыраайы үөрэтээччи, “Эллэйээдэ» үөрэнээччилэр научнай экспедицияларын салайар педагог Прокопий Ноговицын таһаарда, дьокутааттарга айылҕа харыстабылыгар, улуус инникитигэр туһаайыылаах этиилэннэ. “Эллэйээдэлэр“ булумньуларынан быыстапкалаах көрсүһүү, оҕолор кэпсээннэрэ, саҥа ситиһиилэрэ, ханна да буоларын курдук, улахан болҕомтону тарта.
Секцияны Исай Никифоров сиэнэ Улуус мунньаҕын дьокутаата Сергей Гребнев салайан ыытта, дьиэ кэргэниттэн хос эһээлэрин олоҕун билэ сатыылларыттан видеонан сырдатыыта биһирэннэ. Сонун көстүүнэн И.П. Никифоров олоҕуттан уһуллубут киинэттэн быһа тардыыны көрүү буолла.
Улуус дьаһалтатын мэтириэттээх саалатыгар
Манна ыытыллыбыт үһүс “Историческая память и преемственность поколений“ секцияны Улуус мунньаҕын дьокутааттара Борис Протодьяконов уонна Лариса Бочоева салайдылар. Улуус бэрэстэбиитэллээх уорганыгар хастыы да ыҥырыыга норуоттан талыллан дьокутааттаабыт бэтэрээннэр үлэ уопутуттан үллэһиннилэр, санааларын аһаҕастык эттилэр, Форум резолюциятыгар этиилэри киллэрдилэр.
Хаҥаластар дьокутааттарын үһүс Форумнарыгар Горнай улууһун Мунньаҕыттан кытыннылар, бу өрөспүүбүлүкэҕэ холобур буолар дьаһаныы диэн бэлиэтээтилэр.
Форум түмүктүүр мунньаҕар дьокутааттар нэһилиэнньэ ортотугар үлэни тупсарыыга киэҥ ис хоһоонноох резолюцияныылыннылар. Онно 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин уопутугар тирэнэн олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын билиҥҥи политическай-экономическай балаһыанньаҕа хайдах дьаһанан олорорго улуус салалтатыгар, нэһилиэктэр дьаһалталарыгар киирбит этиилэринэн соруктары туруордулар. Олиһигэр ыччаты патриотическай иитиигэ, Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөҕө, каадырдары иитэн таһаарыыга муниципальнай программаны оҥорууга, буойуттарбыт ааттарын үйэтитиигэ о.д.а.
— Маннык форум ыыталлара олус бэрт. Бу сорохторго иэмэ-дьаама биллибэт быыһык кэмҥэ дьокутааттар нэһилиэнньэни сомоҕолуурга күннээҕи үлэлэригэр туһалаах буолуо. Элбэҕи билэн-көрөн, күүспүтүгэр күүс эбинэн барарбыт бигэ, — диэтэ үйэ аҥара кэриэтэ дьокутаатынан талыллан үлэлээбит Үөдэйтэн Галина Макарова. – Ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ!
Людмила АММОСОВА.