Кыайыы 80 сылын көрсө
Үгэскэ кубулуйбут күрэххэ
Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэрин көрсө үгэскэ кубулуйбут эр дьоҥҥо, уолаттарга аналлаах күрэхтэһии Тойон Арыы кулуубугар үрдүк тэрээһиннээхтик буолан ааста.
Бу 12 төгүлүн сыллата ыытыллар күрэҕи саҕалаабыт киһинэн Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Платон Иванович Харитонов буолар. Кини сааһыран олорон,бииргэ сэриилэспит доҕотторун кэриэстээн, кинилэр саатар ааттара ааттаннын диэн, уолун Иван Платонович көмөтүнэн эр дьон икки ардыгар күрэхтэһиини Тойон Арыыга Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр анаан ыыппыта. Бу тэрээһини күн бүгүн уола салгыы ыыта сылдьар. Платон Иванович бэйэтэ дьоһун олоҕу олорбута. РСФСР профтех үөрэхтээһинин туйгуна, Үлэ бэтэрээнэ, Саха өрөспүүбүлүкэтин персональнай биэнсийэлээҕэ. «За трудовое отличие», «За трудовую доблесть» мэтээллэринэннаҕараадаламмыта, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына.
Быйылгы күрэх үс көрүҥүнэн ыытылынна. Автомат сааны хомуйууга ким түргэнин тургутууга Рыгунов Айсен 20 м 28 с көрдөрүүлээх I миэстэни ылла, II миэстэ Моисеев Эдуард (29 м) уонна III-с Никитин Вадим (30 м) буоллулар.Пневматическай бинтиэпкэнэн 10 м сыал ытыыга кыайыылаах — Моисеев Эдуард, II м — Никитин Вадим, III м — Варфоломеев Гаврил. Перекладинаҕа тардыныыга Моисеев Эдуард иннин кимиэхэ да биэрбэтэ, Кононов Данил 23—тэ тардынан иккис буолла, Петров Алексей 22 тардынна уонна бочуоттаах үһүс миэстэҕэ тигистэ. Маны таһынан 55-тэн өрө саастаах эр дьон дартска күрэхтэстилэр. Аркадьев Антон кыайыы үөрүүтүн биллэ, II миэстэ Егоров Николай буолла уонна III миэстэни Егоров Виктор ылла. Күрэхтэһии түмүгүнэн «Кыайыыга дьулуурун иһин” диэн анал бирииһинэн Григорьев Валерий наҕараадаланна. Кини ис сүрэҕиттэн кыһаллан, туох баар күүһүн, сатабылын ууран туран кытынна. I-кы Малдьаҕар нэһилиэгин бэтэрээннэрин сэбиэтэ олохтообут “Саамай саастаах кыттааччы” анал бирииһин 72—лээх Рыгунов Валерий тутта. Бары кыайыылаахтар дипломунан, сыаналаах бириистэринэн наҕараадаланнылар. Валентина Раднаева бэйэтэ быыһапкалаабыт паннотун махтанан туран күрэх сүрүн тэрийээччитигэр Иван Харитоновка туттарда.
Туох да умнуллубат, ким да умнуллубат
Бу күн Тойон Арыыттан Анал байыаннай дьайыыга кытта сылдьан 2024 сыллаахха сырдык тыына быстыбыт, үс оҕоамарах аҕатын Алексей Семеновы биир дойдулаахтара санаан-ахтан кэриэстээтибит. Ону сэргэ, Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын ааттарын доргуччу ааттаатыбыт:
Уваров Михаил Иванович, 1942-1946 сс. Кенигсберг куораты ылсыы кыттыылааҕа.
Севостьянов Давыд Афанасьевич, 1942-1946 сс.Забайкальскай фроҥҥа сэриилэспит.
Севостьянов Михаил Игнатьевич 1942 с. сураҕа суох сүппүт, 3 оҕо аҕата.
Соколов Михаил Николаевич, 1941-1947 сс. Сталинград, Курскай дугаҕа кыргыһыылар кыттыылаахтара. Прагаҕа тиийбит буойун. Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, өр сылларга улуустааҕы бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайбыта.
Павлов Павел Филиппович, 1943-1947 сс. Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспит, Эльба өрүскэ Америка саллааттарын көрсүбүт буойун-артиллерист, 8 оҕо аҕата.
Иванов Николай Алексеевич, 1942-1949 сс. икки фронт кыттыылааҕа, снайпер, 13 оҕо аҕата.
Харитонов Николай Николаевич, 1944-1947 сс. Забайкальскай фроҥҥа сэриилэспит. Лэкэттэ аҕа ууһуттан соҕотох эргиллибит буойун.
Варфоломеев Дмитрий Семенович, 1942—1946 сс.Забайкальскай фронт кыттыылааҕа, 7 оҕо аҕата.
Львов Ефим Петрович, 1943-1946 сс. Курскай дугаҕа буолбут сэрии кыттыылааҕа, Забайкальскай фроҥҥа сэриилэспит, 8 оҕо аҕата.
Рыгунов Иван Степанович — I, 1914 сыллаах төрүөх.
Рыгунов Иван Степанович – II, 1924 сыллаах төрүөх.Иккиэн үлэ фронун кыттыылаахтара. «Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээллээх тыыл бэтэрээннэрэ.
Аҕа дойду сэриитигэр Ийэ сирдэрин көмүскэлигэр 1941 сыллаахтан саҕалаан тойон Арыыттан барыта 165 киһи саа-саадах тутан барбыта. Быһах биитинэн хааман, уот-сэрии толоонугар хайдар аҥардара хаалбыта. Олор истэригэр Лэкэттэ—Харитоновтар аҕа ууһуттан 8 лиҥкинэспит эр бэртэриттэн 1 киһи төннүбүт, Акыай-Алексеевтартан 10 киһиттэн 6-та төннүбүт, Аммосовтар 4 уолларыттан 1-рэаҥаар атахтаах инбэлиит буолан кэлбит. Алексеев Иван Ефремович икки уолун, убайын сэрии толоонугар хаалларан баран инбэлиит буолан эргиллэн кэлэн кылгас үйэлэммитэ. Никифоровтар үс бииргэ төрөөбүттэртэн 1 уол эргиллибит, Ильиннэртэн 6 киһиттэн 2 киһи төннүбүт. Юрьевтартан 4, Варфоломеевтартан 3, Соколовтартан 5 буолан кыттыыны ылбыттар. Ити курдук өссө да элбэҕи ааттыахха сөп. Бэчиэкэн олохтооҕо Пахомова Софья Александровна 7 уолга, 3 кыыска күн сирин көрдөрбүт. Герой Ийэ 6 уолун сэриигэ атааран баран ытаан-соҥоон муҥнаммытын харах уулаах ааҕаҕын. Аны бу уолаттар ойохторун, оҕолорун барыларын бэйэтин кытта олордон,тыыннаах хаалар туһугар улахан уолунаан Тараастыын үлэ үлүскэнин үлэлээбиттэр.
Бу ыарахан сыллары төһө да сыл-хонук хаара саптар, ол кэм уораана билигин да биллэ турар. Ол курдук, 1942 сыл бэс ыйыгар сэриигэ ыҥырыллан барбыт убайдыы-бырааттыы Илья Дмитриевич уонна Семен Дмитриевич Алексеевтар баччааҥҥа дылы сураҕа суох сүппүтүнэн биллэллэрэ. Ону бу соторутааҕыта Волгоградскай уобалас ирдээччилэрэ Алексеев Илья кырамтатын, саллаат жетонун, оннооҕор докумуонун булан олус соһуттулар. «Туох да умнуллубат, ким да умнуллубат” диэн этии бигэргэннэҕэ буолуохтун. Эйэлээх олох туһугар сэриилэспит ытык дьоммут ааттара ааттана туруохтун!
Раиса Архипова, үлэ бэтэрээнэ, Булгунньахтаах с.