Санаа ситимэ
«Үлэ кыһыл знамята» уордьааннаах норуот хаһыатыгар «Кыым» ыам ыйын 16 күнүнээҕи таһаарыытыгар суруйааччы Н.А. Кондаков аатынан Ил Дархан бириэмийэтин лауреата Ангелина Шадринова-Суоһааны суруйуутун биһирии аахтым. «Ыйытыыттан ыйытыы эрэ үөскүүр... Аҕа дойду Улуу сэриитин кэминээҕи сүтүкпүт хаһан чопчуланар?» диэн төбөлөөх, икки балаһаны тилийэ тахсыбытын дьоһун суруйуу диибин.
Саха араадьыйатыгар эрээдэктэрдии сылдьыбыт, сэриигэ аналлаах элбэх биэриилэри бэлэмнээн эпииргэ таһаарбыт суруналыыс Ангелина Шадринова билэрэ-көрөрө элбэҕэ биллэр, сэрэйиллэр. Көҕөн көттөҕүнэ көччөх көтөрүнүү мин бу үтүө саҕалааһыҥҥа кыттыһарга быһаарынным.
1985 сыллаахха Улуу Кыайыы 40 сылыгар тээтэм оҕонньордуун Е.М. Скрябинныын Москва куоракка 7-с гвардейскай үс уордьаннаах Бранденбургскай кавалерийскай куорпус бэтэрээннэрин көрсүһүүлэригэр бара сылдьан, албан ааттаах 16-с гвардейскай 4 уордьаннаах, Черниговскай кавалерийскай дивизия командира, гвардия генерал-лейтенант Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Г.А. Беловка ыалдьыттаан турабыт. «Ньургун Боотур” диэн сэлии муоһуттан кыһыллыбыт бэлэхпитин, оҕонньорбут бу Салават Юлаев диэн быһааран кэбиспитэ. Улуу башкир Салават Юлаев бэртээхэй пааматынньыга күн бүгүнүгэр сахалар Кыайыы болуоссаттарын киэргэтэн турар! Дьэ хайдаҕый? Бу туһунан саха араадьыйатыгар икки саха телевидениетигэр иккитэ ыйыталаһан көрдүм даҕаны,күттүөннээх хоруйу ылбатым. Билбэттэр эбит уоннаулаханнык баардыылаабаттар даҕаны. Сылга биирдэ буолар Кыайыы күнүн кэнниттэн, болҕомто намырыыр курдук ээ, бу болуоссакка?!
Бытыктаах оҕонньор, дьэ кырдьык, улуу өйдөөх сирдьит эбит. Сэрии кэнниттэн Кыайыы күнүн бырааһынньыктаан чалбараҥныыры тэрийбэтэҕэ… Ол үөрүүлээх күҥҥэ, үгүс киһи харах уутунан суунар кутурҕанын ааҕыстаҕа, болҕомтоҕо ыллаҕа, улуу Сталин.
Куойаларыгар-маҥкыларыгар оҕустарар өйдөөх дьоннор өйдүүллэрэ буолуо Улуу Кыайыы күнүн 20 сыл (!)буолан баран, өрүү сытан бэлиэтиир буолбуппутун. Тута сөрөөн да буолбатар, «Кыайыы 20 сыла» диэн үбүлүөйүнэй мэтээли аан бастаан 1966 сыллаахха фронтовиктарга туттарбыттара. Үлэ фронугар уонна Дьоппуон сэриитигэр сылдьыбыт дьоҥҥо ол мэтээл бэриллибэтэҕин чопчу өйдүүбүн. I Дьөппөн нэһилиэгэр оройуон военкома майор Н.В. Баранов кыттыылаах «мэтээл сууйуута» биһиги дьиэбитигэр буолбута. Остуолга «Донская настойка» диэн арыгы туруорбуттарын көрөн, биһиги тээтэбит харса-хабыра суох муҥутаан мыыммыта уонна военком массыынатынан Покровскайтан испиири ыллаттаран испиттэрэ… Военком Баранов оҕонньоттортон лаппа балыс саастаах, фронтовик киһи кутун-сүрүн баттатара биллэр этэ. Бу кырдьаҕастарга ытыктабыл бэлиэтэ. Сэрии кэминээҕи, сэрии кэннинээҕи хаартыскалары болҕойон көрдөххө, сэриигэ сылдьыбыт дьоннор уордьаннара, мэтээллэрэ бэрт кэмчи буолар. Ити сөбө бороҕон! Сэриини үөрэппит, чинчийбит учуонай историческай наука кандидата Д.Д. Петров суруйарынан, Саха сириттэн сэриилэспит буойуннартан 3,5 тыһ. киһи ССРС уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыттар эбит. Мин тээтэм сэриилэспит Дон өрүскэ Дебальцевоҕа имири кыргыллыбыт 112-с Башкирскай добровольческай кавалерийскай дивизия,иккис аата — 16 гв. Черниговскай түөрт уордьаннаах кавалерийскай дивизияҕа, 3800 кавалерист уордьаннарынан, мэтээллэринэн бэлиэтэммиттэр. Саха сириттэн 30 кыайбат Дьоруойдаахпыт 16-с гв. кав. дивизия – 79 Дьоруойдаах, 7 – Албан аат уордьан толору кавалердаах (В бой шли эскадроны. Боевой путь 7-го гвардейского кавалерийского Бранденбургского ордена Ленина, Краснознаменного, ордена Суворова корпуса в Великой Отечественной войне. Москва. Военное издательство, 1984). Бу албан ааттаах кавалерийскай куорпуска дьон бэртэрэ, элик үтүөлэрэ уһулуччу хорсун санаалаах фронтовой разведчиктар старшиналар Папышев Иван Петрович, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа уонна Албан аат уордьан толору кавалера Ерохин Георгий Алексеевич сэриилэспиттэрэ. Сэриигэ Алдантан ыҥырыллыбыт дьоруойу И.П. Папышевы Мунньахха 1985 с. көрсүбүппүт. Г.А. Ерохин Дьокуускайтан өрүс пордугар үлэлии сылдьан ыҥырыллыбыт киһи эбит. Албан аат болуоссатыгар боруонсаттан кутуллубут өйдөбүнньүктэригэр хам-тум сибэкки ууран ааһабын… И.П. Папышев Кыайыы Знамятын бастакы нүөмэрдээх знаменосеһа этэ. Кинигэҕэ суруллан турар ол параад – Кыайыы Знамятын Берлинтэн Москваҕа аҕалыы-көрсүү церемонията.
Аны туран Папышевтаах өстөөх генералын тыыннаахтыы тараччы тутан аҕалан турардаахтар эбит. Киинэҕэ буолбатах, дьиҥнээх олоххо. Биһиги оҕонньорбутунаан 60-с гвардейскай кавалерийскай полкаҕа бииргэ сэриилэспиттэр эбит даҕаны, билсибэтэхтэр. Разведчиктар диэн туспа олохтоох-дьаһахтаах, ураты режимҥэ үлэлиир, сылдьар дьон буоллахтара. «Папышев И.П. күүһэ-күдэҕэ, сымсата-хапсаҕайа, санаата хоторо бэрт этэ» — диэн кэпсээбитэ генерал Белов Г.А. Тымныы (холоднай) идеология сэриитигэр хотторбуппутун аһаҕастык билинэр буоллулар. Ол түмүгэ — бүгүҥҥү олохпут көстүүтэ. Туох да бэйэлээҕи сыаналаабат, туохха даҕаны суолта биэрбэт буоллубут ээ, доҕоттоор!
Бытыктаах оҕонньор тыыннааҕар сэриигэ кыа-хааннарын тоҕон ылбыт уордьаннарыгар-мэтээллэригэр кыра даҕаны буоллар харчы-бонус биэрэллэр этэ, уоттаах сэриигэ сылдьыбыт фронтовиктарга. Оҕонньор өлбүтэ икки сыла ааһаатын кытта, тута сөрөөн, ГУЛАГ-тан норуот өстөөхтөрүн, таҥнарыахсыттары уонна өстөөх кэккэтигэр сылдьан сэбиэскэйи утары сэриилэспит киһийдэхтэри амнистиялаан таһаартаан кэбиспиттэрин түмүгэ күн бүгүн көстөн кэллэ. Генералиссимус И.В. Сталин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун бэлиэтин – Кыһыл көмүс мэтээлин кэтэн көрбөккө, орто дойдуттан арахпыта…
Аны туран, билиҥҥи мэтээллэр нүөмэрдэммэт буолар эбиттэр. Фронтовик тээтэбит Кыһыл Сулус уордьана, «За отвагу» мэтээлэ, маамабыт Григорьева Матрена Михайловна, сэрии сылларын учуутала «За трудовое отличие» мэтээлэ государственнай наҕараада буоларынан нүөмэрдээхтэрин, докумуоннаахтарын өйдүүбүн. Килэбэчийэр эрэ барыта көмүс буолбатыныы, нүөмэрэ суох наҕараада государственнай наҕараадаҕа киирсэрин-киирсибэтин ким быһаарыай диэн ыйытык туруон сөп курдук ээ.
Аны туран уордьан, мэтээл, араас бэлиэлэр ханна, ханнык бэрээдэгинэн анньыллан кэтиллэр быраабылалаахтар ээ, доҕоттоор. Сиэри таһынан элбэх наҕараадалаах, ол наҕараадата бэрээдэгэ суох анньыллыбыт киһини көрдөхпүнэ аһына саныыбын – бу барахсаҥҥа тоҕо биир даҕаны киһи сүбэлээн-амалаан көннөрөн биэрбэттэрий диэн… Бары бэлиэлэр, знактар уҥа түөскэ кэтиллэр аналлаахтарын билиэххэ да баар эбит. Үтүөлээх ааты судаарыстыба, бочуоттаах ааты министиэристибэ иҥэрэр курдук саныыбын ээ. «Заслуженнай фермер России» диэн үрдүк ааты хайалара иҥэрэрин билбэт эбиппин…
Сахабыт сирин Дьоруойа баар буолуохтаах диэн турдулар дии, кэккэ табаарыстар. Мин маны олох төрдүттэн утарабын. Хомунньуус былааһыгар буоллун, дэмэкирээтийэ кэмигэр буоллун эргитэ сылдьан наҕараадаҕа тиксэр дьон олус элбэхтэр ээ. Оттон этэллэрин курдук, куһаҕан олоххо, эстиигэ-быстыыга сирдээн аҕалбыт дьоннорунан, бука кинилэр буолаллар ини, салайааччыларбыт – уордьаннаахтарбыт-мэтээллээхтэрбит. Аны Дьоруой үрдүк аатыгар чарапчыланан турдулар дуо? Мөлүйүөннээх саха төрөөтөҕүнэ, сахалар бэйэ бодолорун көрүнүөхтэрэ диэн эрэл санаалаахпын.
Ермолай Скрябин, Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, 2018 сыл «Саха өрөспүүбүлүкэтин бастыҥ общественнай кэрэспэдьиэнэ».