Норуот суруйааччыта, чопчулаатахха поэта В.М.Новиков — Күннүк Уурастыырап Р.И.Брызгаловы Абытай Арамаан диэн олус даҕаны бэргэнник, табан ааттаабыт эбит. Роман Иванович үлэтинэн, үтүөкэннээх үлэтинэн Абытай Арамаан аатырбыт. Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьоно диэн сиэрийэҕэ, Р.И. Брызгалов туһунан кинигэ тахсыбытын булан аахтым уонна бу чулуу киһи аатын Аллараа Бэстээххэ тимир суол техникумугар иҥэрбиттэрин биһирээтим.
Абытай Арамаан көлүөнэ дьоно үгүстэрэ даҕаны «абытай» дьоннор буоллахтара. “Поколение победителей” диэн киэҥ Арасcыыйаҕа бу дьону ытыктаан ааттыыллар. Култуурунай өрөбөлүүссүйэни, холхуостааһыны, уоттаах сэриини, кини алдьатыылаах содулун бука барытын үмүрү туппут, социализмы толору туппут дьонунан буолаллар бу «абытайдар».
Р.И. Брызгалов 1911 сыллаахха Мэҥэ улууһун Моорук нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр 7 киһи кырдьар саастарыгар тиийбит дьоллоохтор эбит. Арамаан Бүтэйдээх оскуолатыгар, Саха сиригэр биллиилээх дьонунан буолбут оҕолордуун бииргэ үөрэммитэ. 1928 с. педтехникумҥа кылгас 2 сыллаах кууруска үөрэнэн учууталынан Хатаска, онтон Арҕаа Хаҥалас II Дьөппөн, Нөмүгү нэһилиэгин Ой начаалыннай оскуолатыгар үлэлээн, 1932 с. Саха АССР 10 сыллаах үбүлүөйүн тэрийсэн, ыытыһан баран дойдутугар Мэҥэ Хаҥаласка үлэлии кэлэр. Роман Иванович култуурунай өрөбөлүүссүйэни Саха сиригэр И.Н. Жирков, С.С. Сюльскай уонна И.М. Романов ыыппыттара диэн бигэ, тулхадыйбат санаалаах. И.М. Романовы саха Плеханова диэн ааттыыллар эбит ол кэмнэрдээҕи ыччат дьон. Үһүөн даҕаны бэйэ бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр, «абытай» үлэһит дьоннор буоллахтара, бу култуурунай өрөбөлүүссүйэ бастыҥ байыастара.
“В 1931-32 годах направили меня в Орджоникидзевский район. Сначала работал во 2-ой Жемконской опытно-показательной школе, а потом, после смерти ее зав. -Сыромятникова, перевели меня зав. Ойской начальной школы. Зав. РОНО Егорова: «Сэттэ Хачикат заменили Павловым (пенсионер живет в Мархе) инспектором был покойный Матвей Тяптиргянов. Главным секретарем райисполкома был Гермогенов Прокопий Романович, впоследствии известный экономист, финансист. После проведения в Покровске 10-летнего юбилея ЯАССР в 1932 г. я отпросился в родной Мегино-Кангаласский район. В Мегино-Кангаласском районе, с перерывом на учебу в институте и службу в армии, работал с 1932-1952 год” диэн суруйбут Роман Иванович.
Р.И. Брызгалов: — «Абытай Арамаан» курдук чулуу саха, биһиэхэ, Хаҥаласка, үлэлээн ааспытын, мин биир дойдулаахтарбыттан биир эмэ билэр киһи баара буолуо дуо? Улаханнык саарбахтыыбын, таныктаах-тыыппалаах историк Хаҥаласка суох диэн этэрим өһүргэһэ суох ини.
Р.И. Брызгалов уоттаах сэриигэ Сталинград анныгар бастакы бааһырыытын (ранение) ылар. Сэриигэ саамай ыарахан, ыктарыылаах, кутталлаах дуоһунаһынан взвод хамандыыра буолар диэн мээнэҕэ эппэттэр – 30 киһилээх взводу атаакаҕа сэрии толоонугар, ол эбэтэр өлүү хонуутугар, аат айаҕар киллэрэр эн эбээһинэһиҥ, мүччүрүйбэт соругуҥ, ытаа да ыллаа толоруохтаах бирикээһиҥ. Лейтенант Брызгалов ытык иэһин чиэстээхтик толорбутун туоһутунан уотунан умайар Кыһыл Сулус уордьана буолар. Хорсун фронтовик 1945 сыл күһүнүгэр сэрииттэн кэлээт, үөрэх миниистиригэр С.С. Сюльскайга киирэн, Табаҕа оскуолатыгар ананан тахсан үлэлии сылдьан олус улаханнык ыалдьан хаалар. 1947 с. Майа орто оскуолата, улаханнык быстан олорор кэмигэр, баартыйа райкома уонна миниистир Сюльскай С.С. күүстэринэн кэриэтэ дириэктэринэн Р.И. Брызгаловы аныыллар — кыайдаҕына кини кыайар диэн эрэнэллэрэ бэрт буолуо.
«В то время секретарем РК КПСС работал Николай Николаевич Барашков – якутский самородок, человек с легендарной биографией. Батрак, с 19-20 лет пытавшийся вступить в пионеры, выросший до видного партийного деятеля республики. Очень жаль, что он помер рано, в расцвете творческих сил. Много секретарей РК КПСС я знал, но такого секретаря, как он, не встречал: прямотой, честностью, партийной неподкупной принципиальностью, твердой разумной требовательностью, широтой своего кругозора и знанием русских классиков удивлял нас,учителей того времени, Н.Н. Барашков. За три года моей работы в Майинской средней школе сколотился сильный педагогический коллектив: Кычкин Г., Игнатьев А.Н., Егорова Е.Р., Гаврильева М.П., Аммосова М.Е., Маягастыров И.Р., Харитонов В.И., Макарова В.И., Ларионов В.Р., Протодьяконова М., Степанов В.К., Константинов В.И. и другие, обучавшие и воспитавшиеновое поколение послевоенного времени” диэн суруйбут Р.И. Брызгалов.
Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо, сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ Афанасий Иванович Аржаков ахтыытыгар (кинигэ 181 стр.): «Роман Иванович! Мин алта сылтан ордук кэмҥэ аармыйаҕа сылдьан, кыралаан сэриилэһэн тыыннаах ордон кэлэн, оскуолаҕа киирээри ыйыталаспыппар, солбуйааччыҥ – Сааһырбыт киһи эбиккин, оскуолаҕа ылбаппын. Кыргыттарбытын дьээбэлиэҥ” диэн хомотто, ону эн туох диигин? «Саллаат Афанасий, тыыннаах ордон кэлэн үөрэнэр былааннааҕыҥ кэскиллээх дьыала. Мин солбуйааччым сэрии суоһун-суодалын билбэтэх, буулдьа чысхаанын истибэтэх, чэгиэн этин сэймэктэппэтэх, бүтүн уҥуоҕун алдьаттарбатах киһи. Сэрии кэмигэр хоту киирэн курупчаакы бурдук килиэбин сии сыппыт дьиҥнээх бүрүкүрээт киһи, уонча сыллааҕыта үөрэммит оскуолаҕыттан докумуоннаргын хомуйан аҕал, оскуола аһылыннаҕына, хайа кылааска киирэргин быһаарыахпыт» диэбитин аҕалабын.
Уонна… уонна фронтовиктар, сиикэй сырҕан баастара оһо илик сэрииһиттэр – хоту киирии, курупчаакы бурдук уонна сэрииттэн бронь туһунан элбэхтик, олус абытайдык даҕаны ахтыһан ааһалларын эт кулгаахпынан элбэхтик истэр буоларым. Роман Иванович уот харахха этэр эбит… абытайдык!
История хатыланар буоларыныы, Роман Иванович уонна үһүс кыыстара Полина Романовна аҕатын суолун солоон учууталлыыр үлэтин Хаҥалас улууһуттан саҕалаабыта.
«Кэргэним С.С. Слободчиков эн күтүөккүнээн И.И. Гороховтыын, мин эн эдьиийгинээн Светлана Еремеевналыын, СГУ-га бииргэ үөрэммит, доҕордуу эдэр ыаллар — үөрэхпитин бүтэрэн 1971 с. Покровскайга тахсан олох киэҥ аартыгар киирбиппин олус үчүгэйдик саныыбын. Папам 1947-1950 сс. Майа оскуолатыгар бииргэ үлэлээбит коллегалара үтүөлээх учууталлар кэргэннии А.Н. Игнатьев, Е.Р. Егорова олус үчүгэйдик көрсөн үлэбитин саҕалаабыппыт. Кирзавод оскуолата диэн чаҕытыылаах, саллыылаах соҕус оскуолаҕа бэркэ табыллан, эйэ-дэмнээхтик үлэлээбиппин күн бүгүнүгэр диэри саныыбын, ахтабын» диэн кэпсээбитэ Полина Романовна.
Брызгаловтар пед. династиялара 400-тэн тахса сыл ыстаастаах Саха сиригэр биллэр-көстөр учуутал аймахтар. Роман Иванович олоҕун аргыһа Матрена Прокопьевна Гаврильева идэтинэн математик, оҕоҕо билиини биэрэр, иҥэрэр олус энергиялаах учуутал этэ диэн ахталлар. Дэлэҕэ даҕаны Дьокуускай куорат 20-с оскуолатыгар партийнай секретарынан пенсияҕа тахсыар диэри үлэлиэ дуо? Аны туран баардаах батыа баара дуо, Р.И.Брызгаловы 1950 сыл тохсунньу ыйыттан Мэҥэ Хаҥалас райисполкомун солбуйар бэрэссэдээтэлинэн талаллар, икки сыл үлэлэтээт өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Уполминзаг» диэн тэрилтэ салайааччытын солбуйааччытынан аныыллар. Р.И. Брызгалов 1953 сылтан райком бастакы секретарынан икки сыл, Өймөкөөн райсэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн 7 сыл, 2 сыл – Халыма-Индигир зонатыгар киирэр 8 оройуон производственнай управлениетын начаалынньыгынан үлэлиир.
Аар-саарга аатырбыт «Дальстрой» тэрилтэҕэ нуучча чулуу дьонун, байыаннайдары, үгүстэрэ генераллары, полковниктары кытта эн-мин дэсиһэн, уҥа-хаҥас бырахсан, ардыгар улаханнык аахсан кэпсэппит, үлэлээбит соҕотох саханан Р.И.Брызгалов-Абытай Арамаан буолара буолуо диэн таайан этэбин.
Сунтаартан төрүттээх, Өймөкөөн оройуонун бочуоттаах олохтооҕо, Саха өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, култуура уонна бэчээт туйгуна Александр Прокопьевич Петров: «Оччолорго баартыйа райкомун 1-кы сэкирэтээринэн И.А.Федоров үлэлиирэ, сайын уурайан Дьокуускайга барбыта, киһи үтүөтэ этэ, сымнаҕаһа, култуурунайа, боростуойа. Кини оннугар саҥа бастакы сэкирэтээр кэлбит диэн буолла, кытаанах киһи кэлбит Кыһыл Сулус уордьаннаах офицер диэн кэпсииллэрэ» (Роман Иванович иннигэр үлэлээбит И.А. Федоров биһиги дойду I-Дьөппөн нэһилиэгин киһитэ, Москваҕа үрдүкү партоскуоланы бүтэрэн кэлэн Совмиҥҥа, Үрдүкү Сэбиэккэ үлэлээбитэ диэн быһааран этэбин). Олохтоох былааһы билиммэт, сэниир, «хозяева земли приехали» диэн күлүү-элэк оҥостоллорун тулуйбакка Р.И. Брызгалов А.Х. Деловеровтыын (II сэкирэтээр) сүбэлэһэннэр Москваҕа Г.М. Маленков аатыгар үҥсүү сурук суруйаннар, аны Н.А. Булганин илии баттааһыннаах уураах тахсан, 10-тан тахса киһилээх «Дальстрой» начаалынньыга генерал-майор Митраков салайааччылаах бырабыыталыстыба хамыыһыйата кэлэн, райком дьиэтигэр «лип» хатанан олорон (в закрытом режиме) үлэлээбиттэрэ, биир нэдиэлэни тирги. «Дальстрой» Уус-Ньаратааҕы дьаһалтата сукаарам хомуур Магаданнаабыттара. Индигирдээҕи горнай-промышленнай управление начаалынньыгынан М.Я. Спиридонов (кэнники Социалистическай Үлэ Дьоруойа) анаммыта уонна директивнэй уорганнары кытта биир тылы булан үлэлээбиттэрэ. Роман Иванович фронтовой закалкалаах буолан убайдартан, байыаннай дьонтон куттаммат, чаҕыйбат киһи буолан соҕуруу суруйдаҕа.
Роман Ивановиһы бииргэ үлэлээбит дьоно ытыктаан бука бары «оҕонньорбут» диэн ааттыыллар эбит. «Оҕонньор»Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр 4 төгүл дьокутааттыыр кэмнэригэр планово-бюджетнэй хамыыһыйаҕа бэрэссэдээтэллээбит, «Стройбанк» управляющайа А.Ф. Слеченко, «Госбанк» управляющайа М.Я. Голубов киниэхээркин курдук эрэнэр эбиттэр. Былыргы дьон чээрэлэрэ барахсаттар уоруохтарын, албынныахтарын кэриэтэ умса түһэн өлөллөрүн ордорор дьоннор буоллахтара… Абытай чиэһинэй дьоннор төрөөн, олорон, үлэлээн ааспыттар, дьэ. 1964 с. Р.И. Брызгалов саҥа тэриллибит профтех-үөрэхтээһин управлениетын начаалынньыгынан ананан үлэтин саҕалыыр. Өймөкөөн оройуонун киинин Усть Нераҕа көһөрөн, саҥа тэрийэн үлэ бөҕөтүн көрсүбүтүн курдук, Роман Иванович аны Саха сиригэр профтех-үөрэхтээһин үлэтигэр ылсан, 10 төгүрүк сыл үлэлиир.
Баартыйа обкома, Үрдүкү Сэбиэт, Миниистирдэр сэбиэттэрэ, профсоюзтар бука бары баартыйа эрэллээх байыаһын, чиккэ чиэһинэй үлэһити Р.И. Брызгаловы өйөөн Саха АССР Үрдүкү сэбиэтигэр, обком чилиэнигэр рекомендация биэрэннэр үлэлиир кыаҕы, усулуобуйаны толору тэрийбиттэрин бэлиэтиир тоҕоостоох буолуохтаах. Төрөөбүт улууһа уонна өймөкөөннөр Р.И. Брызгаловка улуустарын ытык олохтооҕун аатын, Саха АССР салалтата норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин үрдүк аатын уонна ССРС Үрдүкү Сэбиэтин президиума хорсун фронтовигы, туруу үлэһити Кыһыл Сулус, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннарынан, дьиҥнээх мэтээллэринэн наҕараадалаабыта, персональнай биэнсийэни анаабыта Р.И. Брызгалов Ийэ дойдутугар оҥорбут үтүөтүн билинии диэн сыаналыыбын. Аллараа Бэстээхтээҕи тимир суол исписэлиистэрин бэлэмниир техникумҥа – колледжка Р.И. Брызгалов-Абытай Арамаан үтүө аатын иҥэриини саамай сөптөөх дьаһал диибин. Саха биир ньургун уола, бэлиэ киһитин аата бигэтик, олохтоохтук үйэтитилиннэ диэн этэр кыахтанныбыт.
Ермолай СКРЯБИН.