Историяны сэгэтэн
Г.Ф. Миллер Сибиир остуоруйатыгар маннык диэн суруйбут: 1578 сыллаахха Ермак – Василий Тимофеев Сибиири баһылыыр бастакы бохуота буолбут, Симла өрүс кытылыгар кыстаабыт, 1579 сыллаахха иккис бохуота. Сибииргэ Кучум диэн модун хаан буоларынан биллэр эбит. Сибиир татаардарын куората Искер диэн. “Кучумова сибирь” атыннык “Сибиир Хандыгы” диэн историктар эмиэ ааттыыллар.
Алтынньы 25 күнүгэр 1581 сыллаахха Кучум хаан Сибиир куораты хаалларан куоппут. Атырдьах ыйын 5 күнүгэр 1584 сыллаахха Ермак уонна кини хаһаахтара өлөллөр. Атырдьах ыйын 13 күнүгэр Ермак өлүгүн татаардар булаллар. Кини биэс уонча киһилээх этэрээттээх түүн Вагай өрүс таһыгар хоно сыттахтарына Кучум хаан саба түһэн кыргыбыт. Ермак өлүгүн Иртыш өрүстэн биир татаар балыксыта булбут, икки кольчуганы кэтэ сылдьарынан Ермак диэн билбиттэр.
1584 сыллааха Кучум хаан уола Алей Сибиир куоракка кэлэр, онтон өтөрүнэн үүрүллэр — Сэйдэкэ кинээс Бухараттан кэлэн холдьоҕор. 1586 сыллаахха Сибииргэ бастакы остуруок; Тюмень, тутуллар. Тюмень куорат аатын араастаан быһаараллар, татардыы тылынан “түмэн” диэн уон тыһыынча диэн ахсааны бэлиэтииринэн. Былыр биир күүстээх татаар кинээһэ олорбут, уон тыһыынча сэрииһиттээх, атын кэпсээҥҥэ кинээс аппаҕа сүөһүлэрин хаайан баран аахпыта уон тыһыынча эбитэ үһү. 1587 сыллаахха Сибииргэ Тобуол куората тутуллар, 1598 сыллааха Кучум хаан күрээн баран өлөр. 1604 сыллаахха Томскай куораты хаҺаахтар туталлар. Кучум хаан түөрт уоллаах Алей, Канай, Азим, Күбэй — Мүрэй. Алей ийэтэ дьадаҥы буолан сорох чугас аймаҕа дьон хаан буоларын билиммэт эбиттэр. Быраата Канай ийэтэ Бухара биллэр кинээс кыыһа буолан ини-бии Алей уонна Канай бэйэ бэйэлэрин кытары өйдөспөт буолаллара.
Бу остуоруйаҕа, Алей уонна кини ойоҕо, оҕолоро, ийэтэ билиэҥҥэ хаһаахтарга түбэһэллэр диэн суруллубут. Ол гынан баран, кэлин истиэп өстөөхтөрүн быыһыгар Алей аата ааттанара диэн сарбахтааһын эмиэ баара, онон кини билиэҥҥэ түбэспэтэх дииллэр эбит. Ол курдук, Кучум хаан улахан уола Алей ханна тиийбитэ чахчыта биллибэт.
Бу Алей диэн Эллэй Боотур буолуон сөп дуо? Эллэй Боотур – эр соҕотох хантан, хаһан кэлбитэкырдьыга биллибэт. Туймаада хочотугар кэлэн олохсуйбута, аан бастаан түптэ буруотун буруолаппыт, ыһыаҕы ыспыт, сахаларыитөрүттээбит номоххо кэпсэнэр киһи буолар.
Миллер сахалары татар уонна мунгал (монгол) омуктар диэн суруйар эбит. Саха тыла уонна татаар тыла майгыннаһаллара биллэр. Историяны үөрэтиэххэ, төрдүнү хасыһыахха.
Дария Ефремова. Покровскай.
Хартыыҥка интернет ситимиттэн (Карта Западной Сибири в конце XVI—начале XVII века)