Дьыллар, дьоннор
Ороһуоспа күн драматург Степан Ефремов төрөөбүтэ 120 сыла туолар
Степан Ефремов XX-с үйэ балысхан бааллардаах бары уларыйыыларын баараҕай арҕаһыгар сүппүт сүдү көлүөнэ интеллигеннэрин биир дьоһун бэрэстэбиитэлэ, киэн туттар биир дойдулаахпыт. Кини Саха АССР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, ону сэргэ Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала этэ. Бу ытык-мааны киһибитин ахтан-санаан ааһарбыт, сырдык ааттарын үйэтитэрбит улахан суолталаах. Онон Хаҥалас улууһун дьаһалтатын дьаһалынан тохсунньу 13 күнүттэн 23 күнүгэр дылы саҥа үүммүт сылы классик-драматург, педагог С.П. Ефремов декадатынан көрсөбүт. Анал хамыыһыйа тэриллэн бу күннэргэ үйэтин-сааһын тухары гуманистическай санаанан салайтаран ыччаты иитэр-үөрэтэр үлэни өрө туппут, норуотун сайдыытын туһугар турууласпыт ытык киһибитигэр дьоһун тэрээһиннэр торумнаннылар.
Төһө даҕаны олорон кэлбит олохпут оҥкула уларыйдар, киһи аймахха норуот духуобунай сыаннастара уларыйбат. Степан Ефремов айан хаалларбыт айымньылара, «Ини-бии», «Киирик кэргэттэрэ», «Чуумпу кытыл», «Куорат кыыһа» пьесалара, «Лэкиэс» комедия олохпут кэрэһиттэрэбуолан билигин даҕаны суолталарын сүтэрбэттэр, саҥа көлүөнэ дьон хайаан даҕаны билсиэхтэрин, олох диэн тугун толкуйдаан көрүөхтэрин, урукку кэм дьоһун дьоннорун ыллыктаах санааларын ырытары бүгүҥҥү балаһыанньа кытары ирдиир.
Суруйуубун бэлэмнии сылдьан…
Степан Ефремов туһунан хас да кини туһунан ахтыылардаах кинигэлэри аахтым уонна бу кэрэ киһи туһунан өйдөбүлүм кэҥээтэ. Олус да сэмэйдик, дьоһуннук норуотун духуобунай өйө-санаата сайдарыгар, ыччаты сиэр-майгы өттүнэн иитиигэ олох олорон ааспыт эбит. Суруйааччы Павел Харитонов эппитинии, Степан Павловичпыт – биһиги кэммит Геройа.
«Сүдү талааҥҥа сүгүрүйэн» диэн суруйааччы төрөөбүтэ 100сааһыгар, 2005 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһатыгар тахсыбыт кинигэҕэ кыра кээмэйдээх пьесалара, кини туһунан ахтыылар, ыстатыйалар, суруктар киирбиттэр (хайаан да ааҕыҥ, билсиҥ, 1000 ахсаанынан тахсыбыта, бибилэтиэкэлэрбитигэр баар), кыыһа Антонина күтүөтэ Афанасий Дьяконов хомуйан таһаарбыттар.
«Үтүө киһи аата үйэлэргэ умнуллубат» диэн түһүмэххэбиллэр, ытыктыыр, алтыһан ааспыт дьонун ахтыыларын ааҕан кэпсэппит саҕа сананным. Ол иһигэр биһиги редакциябытыгар үлэлээн, бэйэлэрин суолларын-иистэрин хаалларан барбыт дьон суруйууларын.
Фронтовик-суруналыыс Иван Смольянов гражданскайкыттыылааҕа Степан Ефремовы кытары эдэр сааһыттан кэпсэтиитэ баар, Өктөм икки кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэр кэмиттэн ахтыытын быктарбыта. Оччолорго «Өктөмҥө улуустааҕы революционнай комитет баара. Манна 1922 сыллаахха бастакы комсомольскай ячейка тэриллибитэ (Степан Ефремов 1905 с.т.). кинини революционнай өйдөөх-саналаах учууталлар тэрийбиттэрэ. Секретарынан миигин быыбардаабыттара», — диэбит. «Бу сыл күһүн маҥнайгы добровольческай кыһыл этэрээт тэриллибитэ. Онно бастакынан Гоша Федоров, онтон Афоня Кононов, Савва Засимов, ол кэнниттэн мин суруттарбыппыт. Оччотооҕуга үрүҥ гвардеецтар Илин Хаҥалас улууһугар кыыллыйан сылдьаллара. Советскай былаас көмүскэлгэ наадыйара. Норуот үөрэҕэ суох буолан, туох буола турарын өйдөөбөт этэ. Биһигини, ордук өйдүүр дьон быһыытынан, этэрээккэ доброволецтары агитациялата ыыппыттара. Мин Сата нэһилиэгэр сылдьыбытым. Онно кыһыл дружинаны хомуйбутум. Түүн үрүҥ гвардеецтар күүстээх этэрээттэрэ биһиэхэ эмискэччи саба түспүтэ. Кинилэр өмүтүннэрэн ревкому туппуттара. Мин нэһиилэ куоппутум”. Салгыы Степан Павлович элбэҕи ити кэмнэрдээҕи сырыыларыттан кэпсиир, доҕотторо норуоттарын туһугар олохторун биэрбиттэрин, кинилэр эмиэ “көрөн олорбохторун”. «Мин билиҥҥи ыччаты көрө-көрө үөрэбин. Кини хайдах курдук үчүгэйин! Сайдыылаах, үөрэхтээх, культурнай», — диэбит. Ити 1968 сыллаахха Булгунньахтаахха учууталлыы олорон, комсомол 50 сылынан, «Лена маяктара» хаһыаппытыгар.
Оттон Степан Ефремов, бары билэрбит курдук, «Ини-бии»драматыгар тус трагедиятын эмиэ хабар, икки тус-туспа историческай кэмнэр уратыларын түмэн көрдөрөр. Убайа кыргыһыы толоонугар өлбүтүн кыһыл хамандыыр Байкаловтан көҥүллэтэн көмпүтүн: «Токуруччу-кикириччи тоҥон хаалбыт дьон быыһыттан убайбын нэһиилэ булан ылан харайбытым, дьэ, дьулаан көстүү этэ» диэбитэ ахтыыларга баар. Итинник быһыы Степан Павлович хорсунун, суобастаах, аймах хааныгар ытык иэстээҕин көрдөрөр диэбит бу кинигэҕэ суруйааччы айар үлэтигэр, олоҕор ырытыы оҥорбут филологическай наука дуоктара Анна Билюкина.
Биһиги хаһыаппыт редакторынан өр сылларга үлэлээбит култуура үтүөлээх үлэһитэ Николай Степанович Попов Степан Павловиһы өрүү сүгүрүйэ, ытыктыы ахтар буолара. Кинигэҕэ кини суруйуута эмиэ киирбитэ баар, 1937 сыллаахха 7 саастаах Мэҥэ Хаҥаласка ыраах алааска олорон аан бастаан испэктээх буолар диэни убайдара Аркадий иһитиннэрбитинэн эһээлээх эбээтин кытары ат көлүнэн Степан Ефремов «Ини-биитин» көрө тиийбиттэрин, бу күнү умнубатын, оҕо сааһын биир чаҕылхай түгэнинэн ааҕарын. Ол курдук, Степан Ефремов пьесалара тыйаатырга эрэ буолбакка, тыа кулууптарыгар кытары туруоруллалларын. Николай Попов кэлин отучча сыл буолан баран дьэ дьылҕа-хаан ыйааҕынан суруйааччыны кытары Булгунньахтаахха олордоҕуна көрсүбүтүн, доҕордоспутун ахтар. Оннооҕор кыыһын куораты көрдөрө илдьэн баран массыына көстүбүтүнэн умнан төннүбүтүн…, Ефремовтарга, ханна да олордоллор үгүс дьон сылдьарын, боростуойдарын, ыалдьымсахтарын, Степан Павлович киэҥ билиилээҕин…
Бириэмийэ тутарыахпыт
Кинигэни ырыта барбыппын. Олус да истиҥ, Степан Ефремовы суруйааччы эрэ буолбакка дьиҥнээх педагог, иитээччи быһыытынан көрдөрөр ахтыылар бааллар. Ааҕыҥ, билсиҥ диэн сүбэлиибин. Сүдү талааннаах дьоммут туһунан хайаан да билиэхтээхпит дии саныыбын.
Биһиги хаһыаппыт Степан Ефремов аатынан култуура, духуобунас сайдыытыгар тиэмэҕэ ааҕааччыларбыт ортотугар, суруналыыстарга куонкуруһу 2005 сылтан, 20 сыл тухары ыытан кэлбититтэн астынабын. Бу айар күрэх лауреаттарынан ааттанан анал бириэмийэлэри туппуттара суруйааччылар Наталья Борисова, Христофор Горохов, кыраайы үөрэтээччилэр Гавриил Герасимов, Прокопий Ноговицын, култуура үлэһиттэрэ Лидия Харитонова, Галина Семенова, суруналыыстар Альбина Артюшкина, Виктор Тапыев уонна мин эмиэ. Редакцияны кытары бириэмийэни олохтооччуларбытыгар уонна анал бириистэри туттарар I-Малдьаҕар нэһилиэгин дьаһалтатыгар, улуустааҕы култуура управлениетыгар махтал буоллун! Суруйааччы дьиэ кэргэттэрэсуруналыыстарга өрүү анал бириэмийэлээх, буолалларын үрүҥ көмүс бэлиэнэн наҕараадалыылларын үрдүктүк сыаналыыбыт. Быйыл С.П. Ефремовка дьоро тэрээһиҥҥэ кэлиҥҥи икки сыллаах суруйууларга айар күрэхпит түмүгэ тахсыа.
ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ классик-драматург, Саха АССР искусствотын диэйэтэлэ, үтүөлээх учуутала Степан Ефремов аата үйэлэргэ ааттана туруоҕа.
Людмила Аммосова.
Хаартыскалар – дьиэ кэргэн уонна редакция архыыбыттан.