Кыайыы 80 сылыгар
Кыайыы 80 сылын көрсө хас биирдиибит Аҕа дойду сэриитин кэмигэр төрөөн-үөскээн, улаатан, үлэлээн—хамсаан ааспыт чугас дьоммут туһунан кэпсиир ытык иэспит буолар.
Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ Кыайыы күнэ олус долгутуулаахтык ааһара. Эһээбит Соловьев Николай Гаврилович уонна абаҕабыт Христофоров Иван Георгиевич мэтириэттэрин төрөппүттэрбит саамай көстөр сиргэ уураллара. Бу күнү көрсө аҕабыт Егор Егорович Христофоров, ССРС кинематографиятын туйгуна, нэһилиэк уулуссатыгар ыйанар плакаттары эрдэттэн суруйан бэлэмниирэ, дэриэбинэ дьоно истэллэригэр радионан дьон үлэтин-хамнаһын, ситиһиитин кэпсиирэ уонна ырыа холбуура. Билигин кырдьаҕас дьоммут ону олус истиҥник санаан-ахтан ааһаллар.
Эһээбит Соловьев Николай Гаврилович (1897-1942 сс.) колхуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, баҕа өттүнэн тылланан, Аҕа дойду сэриитигэр барбыт. Былыргы хаартыска кэпсииринэн, 1942 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр бараары туран түспүт хаартыска кэннигэр ийэбит суруйбута туоһу буолар. Эһээбит Калининскай фронт 3-с Ударнай Армия 31-с Стрелковай биригээдэ рядовой саллаата этэ. Кини 1942 сыл ахсынньытыгар ытык иэһин толоро сылдьан сэриигэ өлбүт. Кини көмүс уҥуоҕа Псковскай уобалас Фелистово дэриэбинэҕэ хараллан сытар.
Эһээбит сэриигэ барарыгар үс оҕото ийэлэрин кытта хаалбыттар. Эбээбит Соловьева Варвара Лавровна (1911-2002 сс.) тыыл, үлэ бэтэрээнэ, биһиги ийэбит Соловьева Евдокия Николаевна (1926-1990 сс.) эмиэ тыыл, үлэ бэтэрээнэ, эдьиийбит Васильева (Соловьева) Василиса Николаевна (1940-2016 сс.) уонна таайбыт Соловьев Тимофей Николаевич (1941-2024сс.) «Сэрии кэмин оҕолоро» диэн мэтээллээхтэр.
Абаҕабыт Христофоров Иван Георгиевич (1919-1942сс.) туһунан кэпсиир буоллахха маннык. Кини 1936-1937 сылларга ЫБСЛКС обкомун иһинэн пропагандистар оскуолаларын истээччитэ, салгыы Покровскайга райкомол пропагандиһа, политическай үɵрэхтээһин отделын сэбиэдиссэйэ. Онтон 1939-1940 сс. «Эдэр бассабыык» хаһыат суруналыыһа. 1940 с. ЫБСЛКС Кэбээйи оройуоннаҕы кэмитиэтин сэкирэтээринэн талыллыбыт.Сэриигэ 1942 сыллаахха Кэбээйи оройуонугар хомсомуол кэмитиэтин сэкирэтээринэн үлэлии олорон барбыт. 98-с Стрелковай дивизия политруга, старшай лейтенант Иван Георгиевич Христофоров 1942 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр баара-суоҕа 23 саастааҕар сырдык тыына Сталинградскай уобалас Королевка диэн дэриэбинэ таһыгар быстыбыт.
Аҕабыт Христофоров Егор Егорович (1928-1970 сс.) тыыл бэтэрээнэ, ССРС кинематографиятын туйгуна, элбэх оҕо аҕата. Харыйалаах оскуолатыгар 1936-1943 сс. үөрэнэн, сэттэ кылааһы бүтэрбитэ. 1943 сылтан колхуос чилиэнэ. Өр сылларга Тумул киноустановкатыгар киинэ мэхээньигинэнбэриниилээхтик үлэлээбитэ. Киинэ тэрилин тиэйэ сылдьан сайынын ходуһаҕа отчуттарга, сайылыгы кэрийэ сылдьан ыанньыксыттарга киинэ көрдөрөрө. Былаанын 120-140 % толороро. Оройуон киноустановкаларын үлэлэрин түмүгүнэн күрэхтэһиилэргэ мэлдьи бириистээх миэстэҕэ тиксэрэ. 1945-1948 сс. ЫБСЛКС чилиэнэ, 1948 с. ССКП кэккэтигэр киирбит.Олохтоох сельскэй Совет дьокутаатынан 1947-1961 сс. быыбарданан үлэлээбит. Тумул партийнай тэрилтэтин сэкирэтээрэ, пропагандист, оройуон хаһыатын общественнай корреспондена. Нэһилиэк общественнай олоҕун көхтөөх кыттааччыта.Аҕабыт ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан сэрии сылларыгар үчүгэй үлэтин иһин «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну кɵмүскүүр сэриигэ үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин кинофикация уонна култуура уобаластааҕы кэмитиэтин бочуотунай грамотата, Саха АССР ЫБСЛКС уобаластааҕы кэмитиэтин бочуотунай грамотата, Орджоникидзевскай оройуон ССКП кэмитиэтин бочуотунай грамотата, Орджоникидзевскай оройуон киинэ дирекциятын уонна профсоюһун кэмитиэтин бочуотунай грамотата наҕараадалардааҕа.
Ийэбит Соловьева Евдокия Николаевна (1926-1990 сс.) үлэ, тыыл бэтэрээнэ, элбэх оҕо ийэтэ, эбээтэ. Харыйалаахха III Малдьаҕар сэттэ кылаастаах оскуолатын 1942 сыллаахха ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. 1946 с. ЫБСЛКС кэккэтигэр киирбит. Сэрии кэмигэр почтальонунан, кэлин үлэтин Тумуллааҕы оҕо уһуйааныгар, «Орджоникидзевскай» совхоз Тумуллааҕы отделениетыгар кассирынан, Тумуллааҕы фельдшерскай-акушерскай пууҥҥа санитарканан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ийэбит нэһилиэккэ ыытыллар тэрээһиннэргэ мэлдьитин кыттара, нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын туһунан оройуон хаһыатыгар сырдатара, оскуолаҕа мэлдьи төрөппүт кэмитиэтин чилиэнэ этэ. Ийэбит наҕараадалара — ССРС Ийэ буолуу 2-с истиэпэннээх мэтээл (1989с.), «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну кɵмүскүүр сэриигэ үлэҕэ килбиэнин иһин» (31.01.1947), Үлэ бэтэрээнэ (15.06.1977), Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 30, 40 сылыгар аналлаах мэтээллэр.
Төрөппүттэрбит Аҕа дойду сэриитин бириэмэтигэр оҕо саастара ааспыт, сэрии кэнниттэн дойду олоҕун чөлүгэр түһэриигэ кыттыспыт эдэр ыччат буоланнар, күүстээх санаалаах, сырдыкка-кэрэҕэ талаһар дьон этилэр.
Ийэбит-аҕабыт дьоннорун туһунан оройуон хаһыатыгар суруйбут ыстатыйалара дьиэ кэргэн архыыбыгар кичэллээхтик харалла сыталлар. Ол курдук, аҕабыт Егор Егорович Христофоров Кыайыы 25 сылыгар анаан «Лена маяктара» хаһыат 27.02.1970 нүөмэригэр тахсыбыт «Сүрэх аһыыта ааспат» уонна ийэбит Евдокия Николаевна Соловьева Кыайыы 45 сылыгар «Эйэ, ил олохсуйдун» 09.05.1990 оройуон хаһыатыгар бэчээттэммит ыстатыйалара бааллар.
Күндү дьоммут төрөөбүт нэһилиэктэрэ сайдарыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэринэн киэн туттабыт. Кинлэр ааттарын үйэтитэн нэһилиэккэ, улууска уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бэчээттэнэр кинигэлэргэ уонна хаһыаккаыстатыйалары суруйан ыытабыт. Кыайыы 75 сылыгар анаан ыыппыт матырыйаалларбыт “Өйдүүбүт. Киэн туттабыт. Сүгүрүйэбит” диэн норуот иккис, үһүс кинигэлэригэр киирбиттэрэ биһиэхэ улахан суолталаах. Күн сирин көрдөрбүт, олох ыарахаттарыттан чаҕыйбакка биһигини иитэн таһаарбыт, үөрэххэ угуйбут, олох киэҥ аартыгар сирдээбит төрөппүттэрбитигэр махталбыт улахан.
Лидия Христофорова, үлэ бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “Хаҥалас улууһун эдэр ыччат уһуйааччыта” бэлиэ хаһаайына, Тумул с.