Улуу Кыайыы 80 сылыгар
Улуу Кыайыыны уһансыбыт сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин хорсун быһыыларын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдии — ытык иэспит. Сэрии ыар тыына хаарыйбатах муннуга, таарыйбатах ыала диэн суох этэ. Үөдэй нэһилиэгин үрдүнэн 87 киһи сэриигэ барбытыттан 43 киһи сэрии толоонугар хаалбыт диэн билигин история чахчылара кэпсииллэр. Оттон тыылга норуот Кыайыыны уһансыыга туруммута. Тыа хаһаайыстыбатын уонна бырамыысалыннас бородууксуйатын судаарыстыбаҕа туттарыы былаана хас да бүк улааппыта, тыылга үлэ күүһүрбүтэ. Саха сирэ сэрии сылларыгар дойдуну кыһыл көмүһүнэн, хорҕолдьунунан, сүлүүдэнэн уонна да атын сиртэн хостонор туһалаах баайынан, күндү түүлээҕинэн, балыгынан хааччыйбыта. Фроҥҥа 40 тыһ. туонна балык ыытыллыбыта, Сойуус үрдүнэн таҥастаммыт күндү түүлээх 20% Саха сиригэр оҥоһуллубута.
Уҥаттан бастакы эбээм ийэбин көтөҕөн олорор
Эбээм, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ, кадровай булчут Харитина Прокопьевна Кельциноваҕа (Харытыай) элбэх оҕолоох удьуор булчут Прокопий Пахомович Кельцинов улахан дьиэ кэргэнигэр (элбэх оҕоттон сэттэ оҕо ордон хаалбыт) ыам ыйын 19 күнүгэр 1914 сыллаахха Арҕаа Хаҥалас улууһун IV Малдьаҕар нэһилиэгэр Улахан Тарыҥҥа төрөөбүтэ. Кыра сааһыттан аҕатын кытта хара тыаны эҥэрдэһэн аар тайҕаҕа бултуурга уһуйуллубута. Ол кэлин идэтийбит кадровай булчут буоларыгар төрүөт буолбута. Сэрии иннинэ Харитина икки сыл устата почта таһыытыгар сылдьыбыт. Харыйалаахтан Дабааҥҥа, Хара Арыыга (Сиинэ арыыта) тиийэ почтаны илдьэллэрэ. Тиит дьаамыттан Томмокко диэри таһаҕас таһыытыгар сылдьыспыт. Куулга симиллибит тоҥ балыгы түөртүү атынан тиэйэн илдьэллэр эбит. Кинини кытары Дьэкэмдэ кыыһа Марфа Васильева, Үөдэйтэн Никифор Маркович Самсонов, Андрей Константинович Устинов сылдьыспыттарын ахтара.
1941 с. уот-буурҕа сэрии сыллара саҕаламмыттара...
Ол ыарахан сылларга дьонугар күүс-тирэх буолар Харитина эрэ этэ. Кини кадровай булчут буолбута. Сырыы ахсын бэриллибит былааны аһары толорон күндү түүлээҕи сонордоһоро. Ол курдук сырата-сылбата барана, тоҥору-хатары тулуйа, илин хайаны үөһэ-аллара саһылы, тииҥи, солоҥдону, кырынааһы бултаһара. Бултаан кэлээт аны иис үрдүгэр түһэрэ, булт дьонун этэрбэһин, үтүлүгүн түүннэри тигэрэ. Ол сылларга фронт туһугар Саха сирин булчуттара элбэх күндү түүлээҕи туттарбыттара, ол Сойуус үрдүнэн уопсай туттарыы биэс гыммыт бииригэр тэҥнэспитэ. Түөрт сылтан ордук кэм устата барыта фронт, барыта Кыайыы туһугар бэйэни харыстаммакка, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан дьүккүөрдээх туруулаһыы.
Кыайыы киһи ааҕан сиппэт сиэртибэлэммитэ. Харитина дьиэ кэргэниттэн быраата Баһылай, убайа Уйбаан Улуу сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ, Кыайыы туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Оттон кэргэнэ Бүлүү киһитэ Григорий Николаевич Петров 1941 сыллаахха фроҥҥа ыҥырыллан барбыта. 1943 сыллаахха өлбүтүн туһунан хара суругу туппута. Харитина аҕатын, тыла суох быраатын кытары уонча сыл булдунан ииттинэн олорбуттара. Оччолорго балаакканан олорон бултууллара.
Кэлин Кангаласов Прокопий Петровичка (Үөһээ Бүлүү Ороһута) кэргэн тахсыбыта. Чураан базаҕа үлэлээбиттэрэ. 1933-1953 сс. Алдан көмүс бырамыысалыннаһа сайдар кэмигэр манна ууттан массыына тырааныспаргар переваллыыр бөһүөлэк баара. Ол кэмҥэ манна 500 киһи олороро. Базаттан Алдаҥҥа дылы 250 км. Чураан-Алдан трага ааһара. Бүлүү дьоно манан сүөһүлэрин Алдаҥҥа үүрэллэрэ.
Харитина Прокопьевна кэлин колхозка ньирэй, бороон көрбүтэ. Сохуманан, Чопчунан сайылыыллара, кыһынын арыыга олорбуттара. Булдун хойут тохтоппута. Ити кыыһа Августина 3-4 саастааҕар, 1958-1959 сыл эргин.Августината оскуолаҕа киириитигэр Харыйалаахтан Үөдэйгэ көһөн тахсан кулуупка, араас үлэҕэ биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбитэ. Эбээбит эр киһи үлэтин барытын сатыыр, туохтан да иҥнэн турбат хоһуун киһи этэ. Сатаабата диэн суох. Иистэнньэҥ бэрдэ, оччолорго тутууга кэлэр дьоҥҥо биир күн иһигэр бэргэһэ “бардырҕатан” биэрэрэ. Хоһуйар, ойуулуур тылы олус бэргэнник туттара “бэдьээлэ”, “баһыркылдьыйар”, “бэдэгэлдьийэр”, “болдьооло”, “кирилэ”, “тэмтэрийэ сүүрүк” билиҥҥэ дылы умнуллубаттар. Кинигэ ааҕарын олус сөбүлүүрэ — саха классик суруйааччыларын айымньыларын хастыыта да аахпыттаах, «Хотугу сулус» сурунаалы ууруна сылдьан ааҕара.
Урут муус устарын саҕана эр дьон хайа үрдүгэр саанан ытан, арыыга хаалбыт дьону кытта билсэллэрэ, ол кэмҥэ сыал ыталлара. Эбээбит хойукка дылы маннык сыал ытыытыгар кыттара. Маны тэҥэ эбээ Харытыай биир дьикти дьарыктааҕа. Кини хаанныыр уонна илбийэр этэ. Систэрэ ыалдьан кэлэр дьону илбийэрэ, хаанныыра, бааҥка туруорара. Төбөлөрүн “ыпсыыта тахсыбыт” дьону кээмэйдээн баран имэрийэн оннун булларара.
Төһө да сэрии ыар сылларынааҕы ыарахан үлэ, булт соноро атаҕар оҕустар, эбэбит кыыһын, сиэннэрин тапталыгар бигэнэн 87 сааһыгар тиийбитэ. Сэрии кэмигэр суох буолбут дьонун, аймахтарын санаан арыт уйадыйан ылара. Тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ «Аҕа дойду сэриитигэр 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин», Аҕа дойду Улуу сэриитин үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, Орджоникидзевскай оройуон салалтатын Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта.
Эбээбит архыыбыттан хаартыска
Эбээбит Харитина Прокопьевна архыыбыгар Исай Прокопьевичка сыһыаннаах икки хаартыска баар (эбэм 1914 сыл төрүөх, Исай Никифоровтыын саастыы дьон эбит). Быйыл саха биллиилээх суруйааччыта, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэhитэ, Орджоникидзевскай оройуон бочуоттаах гражданина, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, бойобуой офицер, суруналыыс, Кыhыл Сулус уордьан кавалера Исай Прокопьевич Никифоров ыам ыйын бастакы күнүгэр төрөөбүтэ 110 сааһын туолар.
Хаартыска хайдах эбээбэр тиксибитэ биллибэт. Хаартыскаҕа Исай Прокопьевич эдэркээн Анисья Спиридоновнаны кытта түспүттэр. Хаартыска кэннигэр «1939 г. 6 сентября г. Якутск» диэн суруктаах. Бу хаартыска Исай Никифоров туһунан биир да кинигэҕэ киирбэтэх сэдэх хаартыска. Саҥа ыал буолан олохторун саҕалыылларыгар түспүт хаартыскалара. Онон буоллаҕына, бу хаартыскаҕа Анисия Москваттан кэлбитин кэннэ тута түспүт буолуохтарын сөп. Уонна суруйааччы үйэлээх тапталын кэрэһитэ буолуон сөп эбит. Кини туһунан биир дойдулаахтара, бииргэ алтыспыт дьоно сүрдээх холку, сытыары сымнаҕас, көнө, аламаҕай майгыта-сиэрэ, сахалыы үрдүк култууралааҕа, киэҥ көҕүстээх, муударай киһи этэ диэн ахталлар. Кинини дьон наһаа таптыыр, ылынар этэ дииллэр. Исай Никифоров хаартыскаларыгар куруук мичээрдээн түһэр эбит. Өссө биир хаартыскаҕа Исай Никифоров 1936 сыллаахха Протодьяконов диэн киһини кытта түспүт. Кэннигэр бу киһи аатыттан «на память Мордовскому Афанасию..» диэн суруктаах.
Эбээбит Харитина Прокопьевна Кельцинова (Кангаласова) ураты дьылҕалаах, дьарыктаах киһи кэлэн барбыт эбит. Кини сиэннэрэ, хос сиэннэрэ эбээбит олоҕун салгыыбыт. Аҕа дойду сэриитин алдьархайа, дьоҥҥо-сэргэҕэ аҕалбыт муҥа-соро, эрэйэ-кыһалҕата, тугунан да толуйуллубат өлүүтэ-сүтүүтэ умнуллуо суохтаах. Биһиги махталбыт — кинилэр тустарынан өлбөөдүйбэт өйдөбүлбүт. Кинилэр сырдык ааттарын, хорсун холобурдарын тыыннаахпыт тухары өйдүү-саныы сылдьыы — биһиги ытык иэспит.
Прокопий Самсонов, Үөдэй с.