Турбазалар сонун тыыны саҕаллар
Еланка олоҕуттан салгыы кэпсиим. Бу эриэккэс дойду кэскилин урбаанньыттарбыт түстүүллэр диэтэхпитинэ, омун буолуо суоҕа. Онно айылҕабыт барахсан ыра санаа аанын астаҕа — кумах биэрэктээх , үөс арыылардаах Өлүөнэ Эбэбит, түҥ былыргы дьон өлүүлээн хаалларбыт суруктаах хайалара, өргө диэри уостан биэрбэт уулаах күрүлгэннэрбит уонна кэлин сылларга тааһынан кутуу соҕуруу диэки таласпыт «Умнаспыт» суола. Отун-маһын кэрэтин, булдун-алдын, балыгын-отонун этэ да барыллыбат — таҥара хадаҕалаабыт сирэ.
Александр Ариносовпыт биһигини үлэх быһыытынан турбазаларга илтэ. Таарыччы «Эргэ Еланканы» диирим дуу, үрэх соҕуруу өттүгэр баар дэриэбинэҕэ таарыйан аастыбыт. Манна отучча сыллааҕыта син олох оргуйан олоруох курдук испитэ — Крымтан көһөн кэлэн олохсуйар дьоҥҥо диэн арболит дьиэлэр тутуллубуттара. Ол дьоммут сонуннарыгар үргэҥнэһэн баран, олорууһуктар дуо, дойдуларын диэки көстөхтөрө, дьиэлэрэ хааллахтара… Сорҕотун син сөргүтэн, лааҕыр эҥин оҥостон туһана сылдьаллар. Кэлин сылларга ыал да биллэ элбээтэ. Улуу кыайыы 50 сылыгар туруоруллубут үс баараҕай сэргэ үрдүк хайа кырдайыгар уонна «Еланка» диэн бэлиэ-ыйынньыга урут манна олох баар этин туоһулара буолан өрүһү өҥөйө тураллар. Мантан биэрэги кыйа харах ыларынан турбазалар дьиэлэрэ ытыска уурбуттуу нэлэһийэ сыталлар.
Уу уолбут да эбит, кумах тахсыбыт…
Олус туруору сыырынан кытылга түһэбит. Саарбах соҕус массыыналаах үөрүйэҕэ суох суоппар ылбычча санаммат оспуоһа эбит. Александр биһигини бастакы баҕаза Оксана, Степан Третьяковтарга илдьэр. Хаһаайкабыт суох буоланбиэрдэ сотору кэлиэ диэтэ кэргэнэ Степан. Күүтэ таарыйабиир таһырдьааҥҥы беседкаҕа олорор кыргыттарга тиийдим. Бырдахтан-оҥоойуктан харыстанар эмтээх сиэккэлэрин бүрүммүттэрин бастаан кэннилэриттэн көрөн манна парикмахерскай өҥөтүн оҥороллор эбит дуу дии санаатым. Кыргыттарым ону истэн күлсүү бөҕөлөр.»Хаартыскаҕа, кэбис, түһэримэ, сирэй-харах соччото суох, бэйэбит ыытыахпыт. Олус бэркэ сынньана сылдьабыт!» диэн кэпсээннээх буоллулар. «Интернеттэн билбиппит, маннык база баарын. Син онно-манна Саха сиригэр сылдьыбыт дьоммут.
Дьокуускайтан кэлбиппит, уоппускабыт, өрөбүлбүт кэмигэр», «Оо, Степан биһигини абыраата, туохха наадыйарбытын барытын көрдөрөн, ыйан,аҕалан биэрэр. Сорох турбазаларга манна курдук тула көппөттөр ээ, күлүүс биэрэн баран сүтэн хаалааччылар…»,»Хас дьоҕус дьиэ аайы холодильник баар, аҕалбыт аһыҥонон буорту буолбат…», «Олус бэрт, дискотека кытары баар, буор босхо.
Бачча көҥүл көппүччэ үҥкүүлээн тэйэр буоллахпыт… Киэһээ манна уот-күөс бөҕө, чаҕылыҥнаан олорор…», «Дьаамсыктар түмэллэрин көрүөхпүт, Өлүөнэ Очуостарыгар эҥин барыахпыт…» , «Телефон үлэлиир, дьоммутун кытары билсэ олорорбут эмиэ үчүгэй…», » Олус бэрт күн үүннэ, биһигини кэтэспит курдук! Эбиэт кэнниттэн сөтүөлүү киириэхпит», «Көрүҥ эрэ, бу- бырдахтан көмүскэл — шампунь уонна ванилин булкааһа маас оҥоһуннубут, көмөлөһөр эбит!»- дьонум кэпсээннэрэ үгүс буолла. Настарыанньа бэрт. Кырдьык, чаҕылыйан күн да күн!
Оксанабыт өр күүттэрбэтэ, тиийэн кэллэ. Хаһаайыстыбатын көрдөрдө:
— Мин, дьиҥинэн, Тиит Арыыттан төрүттээхпин, Еланка туһунан оҕо эрдэхтэн да истэрим. Манна 2012 сылтан тэристэн үлэлии сылдьабыт. Дьиэлэрбитин барытын бэйэбит туттубуппут. Икки дьиэбит өссө кыһыҥҥылыы. Балыктыы кэлээччилэр өрүү сылдьаллар. Эрдэттэн дьиэни оттон тоһуйабыт. Биирдии дьиэҕэ тоҕус да киһи батар…биэс-алта буолааччылар. Бу диэки еланкалар былыр-былыргыттан балыктыыр сирдэрэ. Омуктар кытары сылдьаллар.
Москвичтар сөбүлээн кэлэллэр, Красноярскайтан эмиэ кэлэр буоллулар… Бизонарийга сылдьааччылар, Өлүөнэ Очуостарыгар, хонон ааһаллар.Дьиэ кэргэнинэн кэлэн хонон-өрөөн астынан бараллар, өрүү сылдьар дьоннордоохпут. Улахан тымныыларга эрэ тохтууллар. Оччоҕо сынньанабыт. Олунньуттан эмиэ үлэлээн барабыт…
— Грант эҥин ылбыккыт дуо диэн ыйытабын?
— Ылан, 500 тыһыынча солкуобайы. Онон ити холодильниктары эҥин атыыласпыппыт, оҕо былаһааккатын туппуппут. Бу кыһыҥҥы дьиэлэрбитин уларытан тутуохпутун баҕарабыт, былыргылыы истиилинэн, тимир ороннордоон эҥин. Атын сиртэн ыалдьыттар ону сэргииллэр эбит, — хаһаайка былаана баһаам.
Кэлин эбии билсэн билбитим, Третьяковтар түөрт уоллаттардаах эбит. Улахан уоллара Алексей эпидемиолог-быраас, Владивосток куоракка олорор, үлэлиир. Иккис уол Максим Дьокуускайга, худуоһунньук, кэргэннээх, икки уолаттардаахтар, кийиит Катя манна администратордыыр — рекламаны, туристарга манна кэлэн сынньанарга бронньааһыны эҥин дьаһайар. Үһүс уоллара кинилэри кытары олорор, инженер-электрик идэтигэр үөрэҕи быйыл бүтэрбит, онтон кыралара моряк, билигин Сирияҕа сылдьарын биллим. «Иккиэн пенсиялаахтпыт, оҕолор улаатан билигин бэйэбитин иитэллэр, туох кыалларынан көмөлөһөллөр», — диэтэ Оксана Алексеевна.
Степан Алеексеевиһын улахан көмөтүн этэр. Третьяковтар турбазатарыгар өссө оҕуруоттаахтар — хаппыысталара хайыы-үйэ сүрэхтэнэн эрэрин көрдүбүт. Икки индюктаахтар, хоруолук иитэллэр, күн иллэҥэ суох дьон. Үлэлээбиттэрэ син ырааппыт эрээри, саҥа дохуоттанан эрэллэрин быктардылар, урукку сылларга база тутуутугар ороскуот бөҕө этэ буоллаҕа. Туох кыһалҕалаахтарын ыйыталаспыппытыгар манна киирэр оспуос суол дьону эрэйдиирин эттилэр.
Суолу оҥоруу ирдэнэрин бары турбазалаахтартан иһиттибит
Үөһээ этэн аһарбытым курдук, кырдьык, кыһалҕалаах суолэбит. Урут даҕаны бу туһунан араас мунньахтарга, отчуоттарга өрүү этэр буолаллара.
Туризмы сайыннарыы инфраструктураттан улахан тутулуктаах. Тыраассаттан да киирэр суол кыһынын тибии тибэн, сайынын ардахха эрэйдиир. Ситэри оҥоруоххха наадата биллэр. Дьэ манна нэһилиэк дьаһалтата эрэ буолбакка, улуус салалтата кытары болҕомто уурара ирдэнэр кэмэ кэлбит — Еланка кэҥээн турар, турбазалар кыһыннары үлэлииллэригэр, дьон дэриэбинэҕэ олохсуйарыгар усулуобуйа тэриллиэн наада, өрүү ууна сылдьан үлэ кыһалҕата үгүс. Нэһилиэк генеральнай былаана ситэриллэ илик. Мин билэрбинэн, былырыын этэ дуу, оройуоннааҕы Сэбиэт хамыыһыйатын Еланка кыһалҕаларыгар мунньаҕар, харчы итиннэ көрүллүө диэбиттэрэ баар этэ дии.
Биэрэккэ киириигэ икки суол баар. Кэскиллээҕи санаан кэҥэтэн дьон айанныырыгар усулуобуйа тэриллэрин олохпут ирдиир. Олохтоох туризмы сайыннарыыны саныыр буоллахха, бу боппуруоска сирдээх-уоттаах 2-Малдьаҕар муниципальнай дьаһалтата кыһын еланкалар, эһиги, олорбоккут диэбэккэ, хоннохтоохтук ылсыан, дьоһуннук туруорсуон наада. Суол баара буоллар, уонна өссө гаас кэллэр, Еланка сайдыа, үгүс дьон дохуоттанар үлэлээх буолуо этэ. Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр диэн этии баар, сахаларга… Хайдах эрэ күүһү түмэн бу кыһалҕаны баһаарар уолдьаста. Үксэ манна Улахан-Аан олохтоохторо үлэлииллэр ээ, дохуоттана да этилэр.
«Быйыл да син бэрт сайын буолла…»
Итинник кэпсээтилэр иккис, Пудовтар турбазаларыгар. Олохтоох дьон, тэристибиттэрэ ахсыс сыллара. Киирбит үп үксэ базаны сайыннарыыга барар. Дьиэлэри, оҕооонньуур былаһааккаларын тутууга о.д.а. харчы бөҕөтө ороскуоттаннаҕа. Ол эрээри Александр Гаврильевичтаах санааларын түһэрбэттэр. Дьону сынньатыыга утумнаахтык үлэлииллэр эбит. Саамыс Кумахха, уҥуор арыыларга дьону лууктата эҥин илдьэллэр эбит, Өлүөнэ Очуостарыгар тиийэ айанныыллар.
— Эһиги бэйэҕит эрэ турбазаҕытыгар кэлбит дьонунан муҥурдаммат инигит, бука бары бииргэ кыттыһан ыраах сиргэ оҥочонон илдьэр буоллаххыт, — ыйытабын мин.
— Оннук, сибээстэһэбит, ким кимнээхтэн барар баҕалааҕын,оҥочо ыстаансыйалаахпыт. Дьиҥинэн, биһигиттэн айанолус табыгастаах, Очуостарга чааһынан тиийэбит, үс чаас сырытыннаран баран дьоммутун төттөрү тиэйэн аҕалтыыбыт. Бачча кэлэн баран үгүстэр кэрэ-бэлиэ сирдэрбитигэр сылдьалларын астыналлар.
— Онтон киһи элбээтэҕинэ бэрээдэги ким көрөр? Үгүс киһи мустара сэрэхтээх буолуо дии…
— Биһиэхэ Улахан Аантан, Еланкаттан доҕотторбут кэлэн көмөлөһөөччүлэр. Базаларбыт элбээн бэрээдэк баар буолла диэххэ сөп. Бөҕү-сыыһы утары хомуйабыт, “дьиикэй туристар” урут бөҕү-сыыһы хаалларар буолаллара. Сирбитин-дойдубутун бары көрө-истэ сылдьабыт. Оннук буоллаҕына сатанар, дьону да сынньатар эппиэтинэстээх, — Александр Пудов телефонун тута сылдьар, Очуостаргабараары тэристэр, кимиэхэ эрэ киэһээ дискотека тэрийиэхпит диир… Маннык сылаас күннэргэ туттумахтаах хаалар буоллахтара. Өрөбүллэргэ дьон хото сылдьарын кэпсииллэр.
Урбаанньыттар диэх курдук, аҕыйах буолан үлэлииллэр эбит. Холобур, бу дьоҥҥо икки устудьуон кыргыттар кэлэн хамнастаһа сылдьалларын көрсөн кэпсэттим. Настя Артамонова, мединститукка, онтон Рада Никифорова автодорожнай факультекка Дьокуускайга университекка үөрэнэллэр эбит. Сылын аайы кэлэн манна үлэлииллэрин эттилэр, хара үлэһиттэрбит дэһэллэр, дьиэни-уоту хомуйабыт, туристарга көмөлөһөбүт, наадыйалларын булан-талан, сүбэлээн-амалаан биэрэбит, бэрээдэги көрөбүт диэн буолла.
«Берег Еланки» базалаахтар волонтердууллар
Минньигэстик аһаттылар, бэҕэһээ сүүрэ сылдьыбыт куурусса этинэн күндүлээтилэр, бэрэскилээх көрүстүлэр. Анна Сивцева түбүк үөһүгэр сылдьар: «Бэйэбит бройлернай куурусса тутабыт, отут кустаахпыт, Москваттан страустанаары сылдьабыт… Өссө фермалаахпыт -ынахтардаахпыт. Онон аспыт-үөлбүт сип-сибиэһэй, бэйэ киэнэ», — киэн тутта кэпсиир кини. Үлэлээбиттэрэ алтыс сыла буолбут. Кэлин сиһилии кэпсиэҕим, диэтэ, солото суох сылдьар киһи, телефоммум биэрдим.
Кылгас сайыннаах Cаха сиригэр туризмы тэрийэр буоллахха, сезоннайын учуоттаан туох эмэ эбии үлэлээх, производстволаах буоллахха тулуктаһыахха сөп эбит дии санаатым. Аанньа суола-ииһэ суох сиргэ инньэ гымматахха, уустуктардаах дьыала, быһыыта.
Кырдьык, Анна Сивцевалыын кэлин син быыс булан астына кэпсэттибит. Дьокуускайтан сылдьаллар эбит. Хаһаайкалара Парасковия Портнягина. Общественнай аһылык эйгэтигэр үлэлээбиттэрэ хас да сыл буолбут, куоракка улахан банкеттыыр саалалаахтар эҥин эбит. Бу «Берег Еланки» турбаза Хаҥаласка регистрацияламмытын Анна Афанасьевна кэпсээн аһарда. Манна олохтоохтук оҥостон үлэлээн эрэллэрин эттэ. Ол курдук, дэриэбинэ өрүһү өҥөйө уулуссатыгар кыһыҥҥылыы дьиэ-уот туттубуттарын, уон саха ынаҕын иитэллэрин, «Деревенский дворик» эко -ферма бырайыагынан үлэни саҕалаабыттарын, быйыл кыһыннары дьону сынньатар санаалаахтарын үллэһиннэ. Алта гектар сирдэммиттэр, түөр күөлү чааһынайга ылан эксклюзивнай кус-хаас, көлүйэн хатааһылатарга айанньыт ыт эҥин иитэн эрэллэрин кылгастык билиһиннэрдэ, кэлин өссө көрсөн сырдатыахпыт диэтэ уонна турбазаҕа олус табыгастаах сири таба тайаммыт эбиппит диэн астынарын биллэрдэ — өрүскэ причал, үчүгэйкээн быраан, хатыламмат күрүлгэн¸ олох чугас -дьаамсыктар түмэллэрэ…
Автобус-дьиэлэр бааллар
Мин манна автобустары туһанан сынньанар дьиэлэри тэрийбиттэрин сонурҕаатым — утуйар хостордообуттар, аһыыр, сынньанар сыһыарыы өрүһү өҥөйө балконнуу тутуулаабыттар. «Хантан итинник идея киирбитэй?» диэн ыйытааччы буоллум. Анна Афанасьевна элбэх омук сирдэригэр сылдьыбытын эттэ. Холобур, Францияҕа түөртэ туристаабыт. Дьэ онно Сена өрүстэрин биэрэгэр урукку хараабыллары ыалдьыттары түһэрэр дьиэлэргэ кубулуппуттарын дьиктиргии көрбүт. Онтон манна -автобустар. Тас өттүттэн көрдөххө, автобус буоларын киһи омос өйдөөн көрбөт — эпсиэйдэммиттэр. Биэрэк эниэтэ сырыынньы буолан бөҕө-таҕа баттыктарга туруоруллубуттар. Иһигэр киэҥ-куоҥ ороннор, туумбалар… тыал үрбэт, кыымаайы киирбэт. Дьиэлэргэ уот-күөс тардыллан вентилятордар эҥин үлэлииллэр. Анна Афанасьевна, бу учаастак үрдүк сиргэ буолан сааскы халаан айгыраппат диэн астынар.
«Берег Еланки» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ түөрт үлэһиттээх, дьон дуогабарынан быстах кэмҥэ эмиэ үлэлииллэр эбит. Уратыта диэн балар Анал байыаннай дьайыыга сылдьар буойуттарбытыгар, госпиталларга хаһыс да сылларын волонтерскай улахан көмөнү оҥоро сылдьалларын биллим. Ону сэргэ кыһалҕалаах ыалларга тирэх булунарга, тулаайах оҕолорго о.д.а. көмөлөһөллөрө үгүс эбит. Маннык дьаһаныы Саха сиригэр баарын да истэ иликпин. Урбаанньыттар көмөһөлөһөр дьонноругар турбазаҕа эҥин сылдьан сынньанарга сертификаттары биэрэллэр, дохуоттарыттан элбэх үбү дойду көмүскэлигэр ыыта олороллор, ол иһигэр Хабаровскайдааҕы госпитальга. Аҕыйах хонуктааҕыта 8 киһи 16 тыһыынча солкуобайдаах көмөнү ыыттылар. Хайҕаныан эрэ сөп, маннык дьаһаныы!
50-ча киһини сынньатар, аралдьытар кыахтаахтар, бэһис дьиэлэрин тутан үлэҕэ киллэрээри сылдьаллар. Былырыын 150 тулаайах оҕону амарах санаа лааҕырыгар сынньаппыттар, үөрэх министиэристибэтин кытары кэпсэтэн. Киһи элбэх сылдьыбат күннэригэр сертификат биэрэн толору үлэлиири хааччыналлар, оҕолору автобуһунан тиэйэн аҕалаллар…
«Берег Еланки» турбаза туһунан кэлин сиһилии суруйуохпут. Бу турбазаларга дьон сынньанарыгар, доруобуйатын тупсарынарыгар, оҕолорун арылдьатарыгар усулуобуйа бэркэ тэриллэрин көрдүбүт — араас тренажердар, хаачыаллар, бассейннар бааллар. Баанньык оннооҕор ууга уста сылдьара баар — сууна-сууна өрүс ыраас уутугар тахсан ыстанан киириэххэ син. Кэлэр суруйуубар төрдүс, Александр Ариносов туристическэй эбийиэктэрин билиһиннэриим уонна… Еланкабыт кэскилигэр санааларбытыттан.
Людмила Аммосова.