Үлэ дьоно
Үс култуура историятын түмэр Хаҥалас Үөдэйин «Истоки» бибилэтиэкэ-түмэлэ бу үйэ аҥара кэриэтэ сирбитин-дойдубутун үйэтитэн кэллэ
Хаҥаластааҕы бибилэтиэкэҕэ Култуура үлэһиттэрин күнүгэр дьоро түгэн үүннэ – сэмэй Үлэ киһитин «Иһирэх түмсүү” көстүүнэйигэр ыҥыран үөрэ-көтө уруйдаатылар. Бу Батамаайы дьаамсыктарыттан төрүттээх Галина Макарова Дьокуускайдааҕы култуура-сырдатар училищены бүтэрэн баран Үөдэйгэ биэс уонча сыл устатыгар бибилэтиэкэринэн үлэлээн кэллэ. Олус бэркэ үлэлээтэ – тус үлэтин таһынан олохтоох нуучча, саха, эбэҥки историятын түмэр, кэлбит эрэ барыта сөҕөр түмэлин бар-дьонун, тапталлаах кэргэнин Александр Филипповы кытары сыралаһан туран тэрийдэ.
Галина Макарова, сахалыы эттэххэ, бу эҥэр историятыгар сир түннүгэ киһи буолла да диэтэххэ, сыыспатым буолуо. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Потомки государевых ямщиков” общественнай тэрилтэни, “Играй, гармонь! Живи, частушка!” фестивалы тэрийсибит, «Вечорка» норуодунай ансаамбылы көҕүлэспит көхтөөх дьоннорбутуттан биир бастыҥнара кини буолар. Иркутскай-Дьокуускай почта суолун историятын хомуйууну биир бастакынан саҕалаабыт, Киэҥ Россия эбэ-хотуҥҥа баар буола сылдьыбыта диэн аар-саарга ааттаппыт эмиэ биһиги Галина Степановнабыт буолар. Онон бу дьоро күн кыыспытын мээнэ чиэстээбэтилэр – үйэ аҥара үлэ түбүгүттэн бу көрсүһүүгэ үгүс үтүө, кыһалҕалаах да түгэн ахтыллан ааста.
Галина Макарова хаһан да санаабытын олоххо киллэрэр киһи. Бу күн кэккэ сылларга алтыһан ааспыт кэллиэгэлэрэ ону бэлиэтииллэрин истэн үөрдүм. Билигин ситиһиилэээхтик үлэлии, элбэх ыалдьыты сөхтөрө, учуонайдары кэрэхсэтэ турар Үөдэй түмэлэ биирдэ баар буолбатаҕа эбээт. Баар этэ дии оччолорго киэҥ-куоҥ туһата суох туран хаалбыт быраҕыллар туруктаах дьиэни бибилэтиэкэҕэ биэрбит дьоллоох түгэннэрэ, кэскиллээҕи санаан биир муннугу историяҕа анаабыт күнэ, хас биирдии, урукку өбүгэлэрбит олоро сылдьыбыт Харыйалааҕыттан Ой Мурааннарыттан, Ат-Дабаан дьаамыттан булуллубут мал-сал, туттар тэрил экспонат аатын ылыытын, олохтоохтор тэһэ туттаран туох эмэ былыргыны, өбүгэлэриттэн илдьэн кэлбиттэрин бэлэхтиир түгэннэрэ, астыннарар күннэрэ. Ама умнуллуо дуо Бастакы Президеммит Михаил Николаевич «Истокини” сэргии көрбүтэ, Академик Никита Соломоновпыт экспедициятын, учуонайдары аҕалыыта… Бу күн ити түгэннэртэн өссө сорҕото эрэ ахтылынна.
Еланкаҕа «Ямщицкое подворье” түмэли Галина Степановналаах дьиэ кэргэттэрэ олохтоспуттара да диэтэхпинэ сыыспатым буолуо – кэргэнэ Александр Александрович Филиппов дьиэтин-уотун хаалларан туран (санаан көрүҥ, бу сүөһүлээх-астаах, хаһаайыстыбалаах тыа ыалыгар туох кыһалҕалары үөскэтэрин), баҕата батарбакка кэскиллээҕи санаан илиитин сылааһын иҥэрэн үгүс тутууну ыыппытын, түмэл атаҕар туруутугар экспонаттарыттан бэрсибиттэрин…
Бу дьоро күн Галина Степановнаны эҕэрдэлии элбэх киһи кэллэ – Батамаайы, Тиит Арыы дьаамнарыттан бииргэ үөрэммит оҕо сааһын доҕотторо, аймахтара, улуус бибилэтиэкэтин, түмэллэрин, култуура тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ, Валерий Варфаломеев хормуоскаҕа оонньоото, ырыа кэрэтэ ылланна.
Биһиги, суруналыыстар, соҥуруу нэһилиэктэргэ сырыттахпытына Үөдэй бибилэтиэкэ-түмэлигэр хайаан да таарыйан ааһааччыбыт уонна саҥаттан саҥа экспонат эбиллибитин көрө астынабыт, биир эмэ историяҕа сыһыаннаах боппуруоска мунаардахпытына хайаан да толору хоруйу, сүбэни ылар киһибит Галина Макарова буолар. Элбэхтик сылдьан, алтыһан, маанылатан ааспыт ыалбыт. Билигин түмэлгэ баппат экспонат хомулунна. Галина Степановна онон саҥа дьиэни туруорсара оруннаах. Маннык дьону хайаан да өйүөххэ наада, тус кыттыынан — бу “Истоки» түмэл-бибилэтиэкэ улууспут киэн туттуута, «сирэйэ» да диэхпин сөп. Тоҕо эрэ кыахтаах дьон сунтаардар икки мэндиэмэннээх таас дьиэни түмэлгэ диэн тутан дьэндэппиттэрэ дии, оннооҕор тутуу матырыйаалын ыраах сиртэн тиэйэн аҕалан. Өлүөнэ өрүспүт туруору үрдүк мырааныгар Үөдэйгэ таас Түмэл дьиэтэ дьэндэйиэ, Галинабыт ыра санаата олоххо киириэ диэн бүттүүн баҕа санаабыт туоллар!
Күн-дьыл ааһыа, түмэл экспонаттара кыараҕаска атарахсатыллан сөптөөх усулуобуйа суох буоллаҕына алдьанан-кээһэнэн бүгүҥҥү туруктарын сүтэриэхтэрин да, эбэтэр, куһаҕанын эттэххэ, соччото суох хаһаайын олохсуйдаҕына, отой да мэлийиэхпитин син. Оннук буолта дии мин ийэм, биология учуутала Агния Львовна Мордовская, Кытыл Дьураҕа оскуола кабинетыгар муспут билигин Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит сэдэх кыылын-көтөрүн чуучалалардаах түмэлин дьылҕата, саныахха ыарахан…
Улууспутугар итинник кыһалҕаны элбэхтик көрөн кэллим. Онон, күүһү түмэн түмэлгэ дьиэни тутууну хайдах эмэ быһаарарга сорук турар. Ханна баарый бу Үөдэй түмэлигэр курдук норуот өйүгэр-санаатыгар хаалбыт дьаамсыктарбыт бэлэхтээн хаалларбыт 40-ча хормуоскалаах кэллиэксийэтэ, эбэтэр эбэҥки оҕотун түҥ былыргыттан кэлбит үчүгэйкээн биһигэ, историяны кэпсиир саллааттар суруктара, хаартыскалара, саха омук сиэдэрэй туттар-хаптар мала-сала, былыргы кыыллар кырамталара. Галина Степановналаах бибилэтиэкэлэригэр үгүс да үлэни, ордук оҕолор ортолоругар, ыыталларын күннэтэ сайтарыгар көрөбүн, историяларыгар элбэх кинигэни таһаардылар, биир дойдулаахтарын ааттарын ааттаттылар, Ой Мурааны, Ат Дабааны сөргүттүлэр, чочуобуналары туттулар, Улуу Кыайыы күнүн көрсө былааннара сүдү.
Ой Мурааны култуура, духуобунас өйдөбүнньүктэрин ураты харыстанар сирдэрин кэккэтигэр өр сылларга туруорсан киллэртэрбиттэрэ улахан дьыала. Атын нэһилиэктэргэ курдук аны бу история чахчыта кистэнэ сытар түҥ былыргы научнай сыаннастаах ытык сиргэ ким харчылаах баламаттык кэлэн турбаза туттан үп-харчыхалытынара суох буолуо. Кэскиллээххэ сыралаһан кэллэ Үөдэй сэмэй бибилэтиэкэрэ. Саха өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, туйгуна, «Вечорка” норуодунай ансаамбылын актыбыыһа, кыраайы үөрэтээччи Галина Макарова туһунан мин үгүһү кэпсиэхпин син этэ да, үлэ киһитин олоҕо — эһиги хараххыт далыгар. Баҕарыаҕыҥ доруобуйаны, дьиэ кэргэҥҥэ этэҥҥэ олоҕу, ыра санаа туолуутун.
Людмила Аммосова, ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.