Дьылҕа-хаан ыйааҕынан, кэм-кэрдии күһэйиитинэн Хаҥалас уустара Саха сирин араас муннуктарынан тарҕанан күн бүгүҥҥээҥҥэ дылы сайдан, чэчирээн олороллор. Түҥ былыргыттан тойон ууһа хаҥаластар диэнинэн биллэр аймах билиҥҥи Сахабыт өрөспүүбүлүкэтин киин сиринэн тайаан Туймаада, Эркээни, Эҥсиэли хочолорунан баһылаан-көһүлээн бөдөҥ уустарынан аатыран олорбут эбит буоллахтарына, туох кинилэри кыһарыйан кый-ыраахха ыһыталаабыта буолуой диэнинэн уонна билигин даҕаны биир сомоҕобутун тута сылдьан салгыы хайдах сайдабыт, ыччаттарбытыгар туох төрүттээхпитин-уустаахпытын хайдах билиһиннэрэбит диэнинэн салайтаран бу «Наследие Хангаласских родов через время и пространство» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай конференция Өктөм ытык сиригэр Панкратий Иванович Шадрин аатынан саҥа орто оскуола дьиэтигэр буолан ааста.
Кэми-кэрдиини нөҥүөлээн историяны сэгэтэн көрдөххө…
Түҥ былыр хаҥаластар хантан кэлбиттэрэй, эбэтэр манна быдан дьыллартан олохсуйан олорбуттара дуу, үһүйээннэр-номохтор, история, наука онно тугу кэпсииллэрий, хантан Сахабыт сирин араас муннуктарыгар хаҥаластарбыт, өссө биһиги төрүт уустар сылдьабыт диэччилэр баалларый, оччотугар төрдүбүтүн-ууспутун ыччаттарбытыгар хайдах быһаарабыт уонна хайдах салгыы сайдабыт диэнинэн салайтаран бу улахан конференция ыытылынна. Тэрийээччилэринэн буоллулар СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн), СӨ култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин көмүскэлигэр управлениета, РАН Сибиирдээҕи салаатын Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларыгар уонна гуманитарнай чинчийиилэргэ института, СӨ национальнай архыыба, Өктөм нэһилиэгин муниципальнай тэриллиитэ, П.И.Шадрин аатынан Өктөм уопсай үөрэхтээһин оскуолата, Хаҥаластааҕы бибилэтиэкэ ситимэ уонна Г.В.Ксенофонтов аатынан улуустааҕы кыраайы үөрэтэр түмэл. Тэрээһин сыала-соруга чопчу — историяны бары сэргиир Саха сирин олохтоохторугар Хаҥалас улууһун урукку кэмин чинчийиигэ проектнай үлэни ыытыы уонна науканан бигэргэтиллибит билиини-көрүүнү тарҕатыы.
Өктөмнөр НПК кыттыылаахтарын саха сиэринэн көрүстүлэр
Кэмпириэнсийэ Дьокуускай куорат, Хаҥалас, Нам, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Орто Халыма, Ньурба, о.д.а. улуустар историяны чинчийээччилэрин, учуонайдары түмтэ. Пленарнай мунньаҕы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Афанасий Владимиров арыйда, тэрээһин сыалын-соругун билиһиннэрдэ, кэлбит дьоҥҥо, хаһаайыттарга махтанна. Манна Хаҥалас историятыгар сыһыаннаах 80-тан тахса дакылаат ааҕыллыахтааҕын этэн туран ситиһиилээх үлэни баҕарда. Конференция саҕаламмытынан улуус баһылыгын э.т. Василий Андреев, СӨ култуура нэһилиэстибэтин көмүскэлигэр управление салайааччыта Николай Макаров, Өктөм нэһилиэгин баһылыга Александр Большаков эҕэрдэлээтилэр, таһаарыылаах үлэни баҕардылар. Киирии тылы историяны сэгэтэн РАН СС Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларыгар уонна гуманитарнай чинчийиилэргэ институт история салаатыгар кыл. научнай сотруднига, история наукаларын дуоктара Андриан Борисов эттэ. Кини Хаҥалас улууһун XVII-с үйэҕэ нэһилиэнньэтин, хайдах салаллан, туох хаһаайыстыбаны тутан олорбутун, ханнык бэлиэ событиелар ити кэмнэргэ буолан ааспыттарын кылгастык билиһиннэрдэ. СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрин солб. Наталия Степанова хаҥаластартан хаан тардар уустар тустарынан саҥа чахчылары XVII-с үйэтээҕи саҥа булуллубут докумуоннарга олоҕуран кэпсээбитэ болҕомтону тарта. Бу мунньахха итинтэн салгыы Хаҥаластан кыраайы үөрэтээччи Юлия Дьячкова хаҥаластар Саха сиринэн тарҕаныыларыгар сыһыаннаах чахчылары үллэһиннэ. Саҥа археологическай хаһыылар тустарынан Гуманитарнай чинчийии институтуттан научнай үлэһит Александра Прокопьева иһитиннэриитэ сэҥээриини ылла. Ону сэргэ Улахан Аантан учуутал, СӨ кыраайы үөрэтээччилэрин уонна историктарын сойууһун чилиэнэ Митрофан Ефремов «Хаҥалас кулубалара» кинигэтиттэн сырдаппыта, СӨ Национальнай архыыбыттан кыл. архивист Вячеслав Сивцев архыып фондаларын ырыппыта историяны чинчийээччилэргэ туһалаах буолла.
Алта секциянан үлэ тэрилиннэ, 86 дакылаат ааҕылынна
Модератордарынан бил-лэр учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр, идэтийбит историктар буоллулар. Мин барыларыгар кыайан сылдьыбатым даҕаны, ханна сылдьыбыппынан тугу сэргээбиппин кылгастык билиһиннэрэбин.
Бастакы секция олус интэриэһинэй буолла. Хаҥаластар историяларын бу кэрчик кэмэ өссө да ситэ үөрэтиллэ, чинчиллэ илигинэн боппуруос үгүһэ биллэр. Дьэ манна биллэр учуонай Андриан Борисов уонна биһиги кыраайы үөрэтээччибит Митрофан Ефремов элбэх дакылааты иһиттилэр, Хаҥалас улууһугар түҥ былыргы дьону көмүүлэргэ ыытыллыбыт хаһыылартан саҕалаан атын улуустар бэрэстэбиитэллэрин, Нам улууһун кинээһин Мымах, Мэҥэ Хаҥалас Малдьаҕар аҕа ууһун, аттаах көмүүлэргэ сонун иһитиннэриилэргэ тиийэ (төһө кыалларынан сэргэх дакылааттартан кэлин хаһыаппытыгар биэриэхпит диэн эрэнэбин). Улууспутугар кэлин сылларга история чахчыларыттан хаһыаппытыгар, атылыы конференцияларга истибит буоламмын, дакылааттар ис хоһооннорун сорҕотун син билэр эбиппин. Дьокуускайтан Артем Иванов Хаҥаласка сылдьыбыт Саха-французскай археологическай экспедиция чинчийиилэрин түмүктэрин сэргии иһиттим. Эдэр киһи тиэмэтин билэрэ, олус сэргэхтик презентация көмөтүнэн кэпсиирэ астыннарда.
Оскуолаларбыт оҕолоро учууталларын, кыраайы үөрэтээччилэр көмөлөрүнэн балай эмэ арыйыылары оҥорбуттара сөхтөрдө. Киһи кэрэхсиирэ диэн олорор сирдэрин топонимикатын иҥэн-тоҥон, олохтоохтортон ыйылаһан билбиттэрэ, историяларын кэрэхсээн чинчийэргэ туруммуттара үөрдэр. Биһиги автобуһунан Дьокуускайдаан иһэн көрөр тыраасса арҕаа өттүнээҕи бырааннарбыт историяны хаһыстахха былыргы кэмтэн үгүһү да кэпсииллэр эбит. Манна сыһыаран СӨ култуура нэһилиэстибэтигэр эбийиэктэр харыстабылларыгар управление салайааччыта Николай Макаров конференция бу секцияҕа үлэлээбит кыттыылаахтарыгар иһитиннэриитэ эмиэ саҥа чахчылары сэгэттэ. Кини Хаҥалас улууһа, чуолаан Эркээни хочото, археологическай хаһыылары ыытарга олус баай историялааҕын этэн туран бу кэпсэммит бырааннары Куллатыттан саҕалаан докумуоннаталларын, биһиги улуус 137 култуура эбийиэктэрэ харыстабыл реестрыгар киллэриллибиттэрин, ол иһигэр 7 федеральнай, 19 региональнай, 13 олохтоох суолталаахтар докумуоннанан туралларын, 98 эбийиэк киллэриллэргэ бэлэмнэниллэрин иһитиннэрдэ. Бу атын улуустарга холоотоххо балай эмэ элбэҕин сыыппаралар холобурдарыгар көрдөрөн кэпсээтэ. Хаҥаласка 100-тэн тахса тааска суруктары сыыппараҕа көһөрүү барбытын, бу суруктар инники дьылҕалара барыбытын долгутуохтааҕын эттэ. Николай Афанасьевич докумуоннатыы, реставрация үлэтигэр хаҥаластар уопуттарын тарҕатыыга эмиэ туһаайан элбэх туһалааҕы сырдатта.
Хаҥаласка туризм сайдыытыгар ийэ айылҕаны энчэриппэккэ…
Бу тиэмэ иккис секцияҕа арылынна. Гуманитарнай чинчийии институтуттан наука кандидата Пантелеймон Петров уонна кыраайы үөрэтээччи Галина Шадрина салайдылар. Бастакынан, Орто Халыматтан Евдокия Ефимова, үөрэҕирии үтүөлээх үлэһитэ, хотойдоох сонун кэтэн хаҥаластар хайдах кэлбиттэрин, дьикти историялаах сон туһунан ыллыы-туойа чабырҕахтаан кэпсээн-ипсээн барда. Салгыы мин Тулагы Киллэм оскуолатын эдэр учууталлара ыытар үлэлэрин сэргээтим, хайдах курдук Эллэй саха омукка аан бастакы ыһыаҕы бу сиргэ ыспытын. Киһи ойуулаан көрүөҕүн курдук история чахчыларыгар 273 үһүйээни үөрэтэн, хас даҕаны номоҕу тэҥнээн көрөн ырытан Эллэй, кырдьык, Тулагы Киллэм сиригэр ыһыах ыспытын, Омоҕой баай, ити кэминээҕи сыһыаннарын тустарынан солбуһа сылдьан презентацияны көрдөрөн кэпсээтилэр. Дьокуускай куорат дьоно элбээн бу сиргэ дьиэ-уот өтөн киирэн эрэринэн ити номохтору туһанан 16 историческай миэстэлэрин ытык сиринэн биллэрэн култуура нэһилиэстибэтин испииһэгэр киллэрэри ситиспиттэрин, ол үрдүнэн туризмы сайыннарыыга үлэлэһэн эрэллэрин астына иһиттибит. 728 оҕолоох олохтоох агро-оскуола сөптөөх хайысханы тутуспута бу үчүгэйин!
Кинилэр санааларын иилэ-хабан ылбыттыы Дьокуускайтан Руслан Васильев бу сирдэри туризм сайдыытыгар, дьон дьарыктаах, историятын билэр буоларыгар үлэтин билиһиннэрдэ, Амма улууһун холобурдаата.
Бу секцияҕа олус үчүгэй үлэлэри аҕалбыттар, бары киһи кэрэхсиэҕэ, кэскилгэ туһаайыллыбыттар. Өктөмтөн үөрэҕирии түмэлиттэн Валентина Ноговицына Свято-Троицкай таҥара дьиэтин историятыттан, бибилэтиэкэттэн Людмила Колесова аан дойдутааҕы Кыһыл Кириэс кэмитиэтигэр Саха сириттэн көмөҕө, Галина Гаврильева дьоно почта дьаам ыстаансыйатыгар олохторуттан, Мэҥэ Хаҥалас арахсыытыгар, Пантелеймон Петров дьаарханнар уонна хаҥаластар XVII-XIX үйэлэргэ сыһыаннарыгар тиийэ үгүс кэпсээни иһиттибит.
Уопсайынан, биир ыстатыйаҕа Хаҥалас хас да үйэтээҕи историятын, дьонун-сэргэтин үгэстэрин кэпсиир уустук. Баҕарбыппыт курдук, бу чинчийии үлэлэрэ кинигэ буолан таҕысталлар диэҕиҥ. Оччоҕуна улууспут сэбиэскэй былаас кэмигэр олоҕуттан, ону сэргэ «Ситим быстыбат» диэн секцияларга үгүс иһитиннэриилэри билиэхпит. Түмүккэ үһүйээнтэн наукаҕа диэнинэн салайтара үлэлиэҕин диэн буолла түмүккэ – конференция үлэтин ырытыыга, үлэни салгыырга, историяны, төрдүнү-ууһу үөрэтиигэ резолюция ылылынна.
Үтүө дьыала барыта инники күөҥҥэ иһэр энтузиастан саҕыллара, саҕаланара биллэр. Баай историялаах Хаҥаласпыт дьоһун дьонугар, бу тэрээһини иилээбит-саҕалаабыт биир дойдулаахтарбыт, Ил Түмэҥҥэ дьокутааппытыгар Афанасий Владимировка, култуура нэһилиэстибэтин көмүскэлигэр управлениены салайар Николай Макаровка, хаҥаластары өрүү өйүүр учуонайдарбытыгар, Архыып түмэл бибилэтиэкэ үлэһиттэригэр барҕа махтал буоллун! Тойон ууһа хаҥаластар саха омугу сомоҕолуур оруоллара үрдүү турдун!
Людмила Аммосова.