Улуу Кыайыы 80 сылыгар
Уруккубутун өйдөөбөт, бэйэбит өбүгэлэрбитинэн, аймахтарбытынан киэн туттубат, кимтэн—хантан төрүттээхпитин билбэт буоллахпытына, ыччат дьоммут инники олохторун оҥостуулара уустук буолуон сөп.
«Суруллубут суоруллубат” диэн санаанан салайтаран оҕо сааһым ойон-тэбэн ааспыт, ийэм Екатерина Семеновна Денисова төлкөлөөх түөрэҕэ түспүт «Кыһыл Сулус” колхуос олохтоохторун туһунан кылгастык да буоллар, суруйуум.
“Кыһыл сулус” колхуос олохтоохторо, 1927-28 сс. дьиэ кэргэн испииһэгинэн оҥоһуллубут архыып докумуонунан, оҕолуун, улахан дьоннуун 292 киһи, буруолааҕынан 30-тан тахса ыал диэн бэлиэтэммит. Колхуостаахтар сүөһү иитиитинэн, бурдук, оҕуруот ыһыытынан дьарыктанан күн ойуоҕуттан хара киириэр дылы, биир ыал курдук үлэлээн-хамсаан олорбуттар. Кирпииччэ үктээһинэ, тирии ыыһааһына, миэлиҥсэҕэ бурдук ыраастааһын — күннээҕи олохторун дьарыга. Хас биирдии ыал уһанан бэйэлэрин туттар тэриллэрин оҥостоллоро. Кыһынын сүөһүлэрин үрдүттэн аһатаары «Табысхааннаах» арыытыгар үүрэн киллэрэн кыстыыллара. Балыктаан аһыыллара, сайыҥҥыгабэлэмнэнэн аттарын сэбин-сэбиргэлин оҥостоллоро, сүөһү тириитин таҥастаан көлүнэр акка өтүү быа оҥостор эбиттэр. Тирии имитэн этэрбэс, үтүлүк эмиэ тигэллэрэ. Оҕолор онтон сатыы сылдьан Өктөм оскуолатыгар үөрэнэллэрэ.
Сидоровтар, Андреевтар, Денисовтар, Кириллиннэр, Ивановтар, Еремеевтэр аҕа уустара түөлбэлээн уонна биирдиилээн — Винокуровтар, Готовцевтар, Пудовтар уо.д.а. кэлэн олохсуйан хаалаллар эбит. Колхуос бэрэссэдээтэлинэн Дмитрий Александрович Андреев, сэрии кэмигэр Анна Павловна Никифорова, Иван Федотович Иванов, Игнатий Тимофеевич Сысоев үлэлээбиттэр. Билиҥҥи курдук тиэхиньикэ арааһа суоҕа. Колхуос бэрэссэдээтэллэрэ соҕотох уонна кыаммат кырдьаҕастарга атынан үрдүк мыраан тыатыттан уокка оттор мастарын кэрдэн тиэйэн киллэрэллэрэ. Ити курдук бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанан, көмөлөсүһэн, дьукаахтаһан олордохторо. 1950 сыллартан колхуостары холбоһуктааһын саҕаланар.
Сэрии аас-туор сылларыгар
Аҕа дойду сэриитэ саҕаланарыгар олохтоох эдэр-сэнэх,үлэни кыайар эдэр дьон, дьиэттэн иккилии, биирдии киһи бэбиэскэ тутан Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр сэриигэ ыҥырыллан бараллар. Үгүстэрэ ол ыраах дойдуттан төрөөбүт түөлбэлэригэр эргиллибэтэхтэрэ, сураҕа суох сүппүттэрэ, эбэтэр хара сурук кэлэрэ, сорохтор үйэ-саас тухары күл-көмөр буолан симэлийдэхтэрэ... Ол курдук убайдыы-бырааттыы дьон, учуутал Егор уонна Леонтий Денисовтар, колхуос бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Андреев,Андрей Андреев, кулууп сэбиэдиссэйэ Иннокентий Гаврильев, Иннокентий Сидоров, Павел Пудов уо.д.а. Аҕам саастаахтарбыт ахтыыларынан, сэриигэ барааччылары атааралларыгар олохтоохтор сүөһү өлөрөн астаан аһаппыттар, эдэр эрчимнээх дьон түүнү быһа күрэхтэһэн илин-кэлин түһүспүттэр. Сарсыарда эрдэ тэлиэгэлээх атынан, ким ыҥыыр ат миинэн ыраах айан суолугар туруммуттар.
Дьэ ити кэмтэн ыла, оҕо аймах ийэлэрин кытта колхуос сүрүн үлэһиттэрэ буола түһэллэр. Кинилэргэ арыый кыанар кырдьаҕастар сүбэ-ама буолаллара. Аччыктааһын, аас-туор олох саҕаламмыта. Колхуос бэрэссэдээтэлинэн Анна Павловна Никифорова, ыанньык ферма биригэдьииринэн Евдокия Денисова, хонуу биригэдьииринэн Иван ФедотовичИванов салайбыттара. Барыта Кыайыы туһугар диэн сарсыарда эрдэттэн киэһэ сиик түһүөр дылы үлэлииллэрэ. Кыһынын куобах тириитин имитэн бэргэһэ, үтүлүк тигэн фронҥа түһээн харчыны кытта хомуйан ыытаннар Сталинтан хайҕал сурук туппуттарын тыыл бэтэрээннэрэ барахсаттар олус үөрэ кэпсииллэрэ.
Сайынын ыһыы үлэтэ түмүктэннэҕинэ, от үлэтэ саҕаланара, ол бүттэһинэ оҕуруот аһын хомуура, бурдук быһыыта буолара. Хам—түм сынньалаҥнарыгар кулууптарыгар балалайка, мандалина тыаһыгар доҕуһуоллатан үҥкүүлээн көр-нар тэринэллэрэ. Саха киһитэ оччолортон да миинэр аттаах, сылгы сүөһү тутан хонууга мэччитэн кэллэҕэ. Онон оҕолор кыра саастан дьоннорун кытта тэҥҥэ сылдьыһан, төрүт дьарыкка уһуйуллаллара. Сэрии кэмигэр Андрей Андреев колхуоска сылгыһыттаабыт. Сылгы ыырга анаан күрүө-хаһаа толору баар эбит. Сайынын, окко киириэххэ дылы, биэ ыаннар кымыстыыллара, оҕолор онно көмөлөһөн сылабаарга уу оргуталлара, түптэ уматан буруолатан, кымыс өрүүтүгэр сири иһити хамсаталлара — төрөппүттэрин кытта тэҥҥэ Кыайыы туһугар диэн бары ыарахаттары, аччыктыыры, тоҥору-хатары тулуйан олоххо дьулуурдаах буола улаатан, үлэһит дьон буоллахтара. Ити курдук сордонон, аччык аҥардаах үлэлээн-хамсаан кыайыыны бука бары уһансыбыттара.
Кыайыы сандал саастыын тэҥҥэ кэлбитэ
Оо, онно бука бары, оҕолуун-улаханныын, аҕам саастаахтардыын үөрбүттэриээн! Сарсыарда эрдэттэн биригэдьиир Иван Федотович Иванов хас биирдии ыалы кэрийэ сылдьан Кыайыы буолла, сэбиэскэй былаас фашистары кыайда, дойду үрдүнэн бүгүн сүдү күн диэн олус үчүгэй сураҕы биллэрбит. Бу күн колхуос үлэһиттэригэр бэкээринэҕэ саҥа буһан тахсыбыт килиэби кытта арыы босхо түҥэппиттэр. Аччык аҥардаах сылдьар дьоҥҥо бу килиэп сыта дыргыйан үөрүүлэрин үрдэппит, өйгө-санааҕа сүппэттии иҥэн хаалбыт. Ферма таһыгар баарколхуос хонтуоратыттан кулууп дьиэтигэр оҕолуун-уруулуун бары параадтаан тиийэннэр оройуонтан кэлбит баартыйа салайааччытын кылгас дакылаатын истибиттэр. Сотору кэминэн самаан сайыны көрсө Кыайыы ыһыаҕын ыспыттар, оччотооҕу колхуос бэрэссэдээтэлэ Иван Ивановдэлэй аһынан маанылаабыт, биригэдьиирдэр Сөдүөт Денисов, Игнатий Сысоев, Кээтии Денисова, АанысГотовцева, Аана Кириллина көрү-нары тэрийэн көҕүлүттэнтарпыттар. Дьон-сэргэ кымыс иһэн, эмис эти, минньигэс сыттаах килиэптэрин дэлэччи сиэн, тото-хана аһаан, сарсыардааҥҥа дылы оһуохайдаан сүргэлэрэ көтөҕүллэн көргө-нарга барытыгар кыттыбыттарын оччотооҕу дьон истиҥник ахталлара. Ат сүүрдүүтэ, түһүлгэҕэ илии—атах оонньуулара тэриллибит. Оройуонтан кэлбит боломуочунай сэрии кэмигэр колхуос Сталинтан махтал суруктаах телеграмма туппутун, оскуола оҕолоро от үлэтигэр кыайыылаахтык үлэлээн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтинбочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыттарын ,Кыайыыны колхуос дьоно бэриниилээх уонна таһаарыылаахүлэлэринэн уһансыбыттарын кэпсээн, эҕэрдэлээн сүргэлэрин үрдэппит.
Сэрии да кэннэ күүстээх илии тиийбэтиттэн дьахталлар үгүс эр киһи үлэтин хара күүстэринэн үлэлээн эйэлээх олоҕу тутуспуттара. Биллэн турар, оттуур ходуһалары илиинэн солооһун, мас уһаарыыта, тыаҕа мас кэрдиитэ, бурдук ыраастааһын быыллаах үлэтэ үгүстэрин доруобуйаларын кэбирэппитэ. Саргылаах олох салаллан сэрииттэн тыыннаах ордон кэлбиттэр үлэ үөһүгэр түспүттэрэ. Олох салҕанан колхуостары бөдөҥсүтэн холбоһуктааһын үлэтэ үөһэ салалта өттүттэн барбыта. Ыраах сытар нэһилиэктэри көһөртөөн киллэрэн түөрт колхуоһу биир сиргэ түмэннэр Өктөм сопхуос Төхтүр отделениятын оҥорбуттара. Бу да кэмҥэ төхтүрдэр ыанньык, субан сүөһүнү, сылгыны иитиигэ өрүү оройуоҥҥа да, өрөспүүбүлүкэҕэ да үрдүк көрдөрүүлээхтэрэ.
Мотрена Ефремова, Төхтүр нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, култуура үлэтин бэтэрээнэ.