Сэрии кэмин оҕолоро
1941-1945 сыллардааҕы сэрии хаарыйбатах ыала биһиэхэ суоҕун кэриэтэ. Улууспут бочуоттаах олохтооҕо, Саха АССР култуура үтүөлээх үлэһитэ, Тойон Арыыга 1942 сыл күн сирин көрбүт Василиса Романова эмиэ сэрии диэн тугун билэн улааппыта. Ийэтин кыһалҕалаах олоҕунан, убайдара сэриигэ барбыттарынан, олус ыарахан кэми олорон ааспыттарынан.
Баартыйалаах Өлөксөөс инники күөҥҥэ
Василиса Егоровна ийэтин Александра Едисееваны тойон-арыылар Баартыйалаах Өлөксөөс диэн ааттыыллара. Компартия чилиэнэ буол да инники сылдьыахтааххын, барыга бары холобур буолуохтааххын диэн этэ. Ол иһин хомуньуус-ийэ барахсан оҕолорун хаалларан баран үлэ ыараханыгар сылдьыбыта – ыанньыксыттаан, сүөһү көрөн, общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттан, хотунуттан олорор дьиэтиттэн үүрүллүөр, уолчаанын былдьатыар дылы. Фермаҕа ыанньыксыттар ыалдьан үлэҕэ кыайан тахсыбатахтарына инники сүүрэрэ…
— Ийэм сэрии кэмигэр олус кыһалҕалаахтык олорбутун билэбин, — кэпсиир Василиса Егоровна, — Мин кыракый буоллаҕым, барытын өйдөөбөппүн. Миигин эһэм аах көрөллөрө. Миигин эрэ буолуо дуо, алта оҕону. Ол курдук, уоллара Сэмэн сэриигэ баран 1944 сыллаахха өлбүтүн туһунан сурук кэлбитэ, ону эбээбитигэр эппэтэх этилэр, кэлин истибитэ. Ийэм кэпсииринэн убайбыт олус үчүгэйдик мандолинаҕа, балалайкаҕа оонньуур үһү. Эдьиийим Кэтириис сытыы-хотуу, үлэни кыайар киһи этэ.Кини холхуос былаанын толорсо Ааллаах Үүҥҥэ, Охотскайынан таһаҕас таһыытыгар икки сыл субуруччу сылдьыбыта. Эдэр эрдэҕинэ Иван Кириллин диэн икки оҕолоох киһиэхэ кэргэн тахсыбыта, оҕолоро Дуня, Степа диэн этилэр. Дьэ бу уолаттары Кэтириис айаҥҥа сырыттаҕына эбэм аах көрөллөрө. Онтон ийэм — үлэ да үлэ. Убайым Егор Давыдов кэлин 38 сыл Сунтаарга олорбута уонна “Үлэбин саҕалаабыт сирим, ахтар-саныыр Сунтаарым” диэн кинигэни суруйбута. Онно дьонум туһунан кэпсээбиттээх.
Аҕабыт аах ийэбинээн 1933 сыллаахха холбоспуттар. Убайым иннинэ икки кыыс оҕоломмуттар эбит. Кыыстара икки саастааҕар ийэм Покровскайга үөрэххэ үөрэнэ сырыттаҕына тымныйан ыалдьан өлөн хаалбыт. Ийэбит оскуола суох буолан үөрэммэтэх. Онон сүөһү көрөн, оттоһон улааппыт. Холхуостааһын саҕана ыанньыксыт буолбут. Олус кыһаллан үлэлиирин кэпсиирэ, саҥа хотоҥҥо ньирэйдэр турар муосталарын сууйаллар, оттон ынах төрөөрү гыннаҕына түүннэри хотоҥҥо тахсан маныыр үһү.Тирии имитэллэрин, ыыһыылларын, кыһын кэтэр этэрбэс тигэллэрин, сайын ыһыахха кэтэргэ оһуордаах түнэ түүппүлэ тигэн биэрэрин умнубаппыт. Дьиэбит дьон түөлбэлээн олорор сириттэн тэйиччи буоларынан тоҥон хочугараан киирэрин бу баардыы көрөбүн.Үлэһит барахсан этэ.
«Эдьиийим кэргэнэ Иван фроҥҥа баран өлөн үс оҕолоох огдообо хаалбыта. Сэрии бириэмэтигэр, ол кэнниттэн даҕаны оҕо сааспыт Үрэх Арыыта алааска ааспыта. Онтон нөҥүө кыһыныгар ийэбит эмиэ кууруска барбытын кэннэ аны мин улаханнык ыалдьа сылдьыбыппын. Онно эбэм ыксаан, аҕабын сүөһү, оҕо көрүүтүгэр көдьүүһэ суох дьахтары кэргэн гынан олорума, кэллэҕинэ үүрэн кэбис диэн хаста да саҥарбыт. Ийэм Покровскайтан кэлэрин кытта эбэм ийэбин дьиэҕэ киллэрбэтэх, уолун биэрбэтэх…» ахтар Василиса убайа Егор Давыдов.
Убайдара Федот 1945 сыллаахха сэрииттэн Кыһыл Сулус уордьаннаах, элбэх бойобуой мэтээллэрдээх кэлбит. Ленинград блокадатыгар, ону утарсыыга связиһынан сулууспалаабыт. Хаста да Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадалыырга дьыала толороору чаас суруксута ыҥыра сатаабытын барбата үһү. Кинилэр уордьаннара туохха наадалааҕый, дойдубар этэҥҥэ эргиллэн тиийэрим эрэ наада диир эбит. Иккис убайа Алексей сэрииттэн 1945 сыл сайыныгар эмиэ элбэх наҕараадалардаах кыайыы-хотуу аргыстанан кэлээт, ити сыл Сунтаартан Мотя диэн кыыс Булгунньахтаахха маҕаһыыҥҥа үлэлии сылдьарын билсэн, кэргэннии буолбуттара.
Василиса ахтарынан уоттаах сэрии буола турар кэмигэр хараҕа суох буолбут эбээтэ оронтон кыайан турбат, кыаммат ыарыһах буолан сытаахтаабыт. Онон ийэтэ холхуос ферматын үлэтиттэн чорбойон кэлэн дьиэтигэр хойукка дылы иистэнэр этин ахтар. Быраата Коля, балтын иитэр уола Степан, бэйэтин уола Егор хонук мастарын илиинэн эрбээн, хайытан дьиэҕэ таһан, ону сэргэ бурдук тардан, ынах уулатан эҥин көмөлөһөллөр эбит. “Көмүлүөк оһохпутун тохтоппокко отторбут. Эһэм аах 23 оҕоломмуттарыттан саатар аҥардара киһи-хара буолтара,быстах дьаҥҥа өлбтөхтөрө, сэрии буолбатаҕа буоллар, чахчы халыҥ аймах буолуо этибит”, — диэн суруйар убайа Егор Петрович кинигэтигэр.
Эргэ хаартыскалар кэпсииллэр…
Василиса Егоровна эһээтэ Едисеев Александр Иванович, ийэтэ Александра, эдьиийэ Кэтириис уонна алта оҕо түспүт хаартыскаларын көрдөртө, бу мантан түөрт оҕо кэлин өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх үлэһиттэрэ буолбуттарын ахтан аһарбыта. Ол иһигэр биһиги Василиса Егоровнабыт – Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ. Кини бу хаартыскаҕа — үс саастаах. Манна эдьиийэ Дуунньа (Степан бииргэ төрөөбүт эдьиийэ) хаҥастан уҥа олорор. Онтон Лиза – Кэтириис Ивантан кыыһа, онтон кини, Василиса, турар уонна убайдара Егор, таайа Коля, салгыы ийэтэ, эбээлээх эһээтэ тураллар. Күндү дьоннорун кытары хаартыскаҕа түһэн хаалбытын билигин олус күндүтүк саныыр.
Олус ыарахан сыллар этилэрин убайа Егор Давыдов бу курдук кинигэтигэр суруйар: «1942-1943 сыллардааҕы кыһыныгар аҕам Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар холхуос былаанын толорууга барар буолла. Күһүнү быһа аттарын тэрилин тэринэн, сэтинньи саҥатыгар хоҥнорго бэлэмнииллэр. Аҕам санаатыгар миигин ыалга хаалларыан баҕаран батыһыннара сылдьан сыҥалыы сатаата даҕаныбиир ыал илдьэ хаалбата, Айах адаҕата гына уонна эппиэтэ даҕаны сыттаҕа. Онон миигин аҕам Ааллаах Үүҥҥэ илдьэ барда. Сыарҕаҕа тиэрэ түһэн айаннаан сытан эрэ көрдөхпүнэ хабыс-хараҥаҕа халлааммыт кып-кыһыл чолбоннордоох курдук буолла. Куттанан-уолуйан аҕабын ыҥыран ыйыппыппар: “Дьокуускай куораппытыгар кэллибит, ити салгын араадьыйатын уоттара“ , — диэн быһаарда. Куоракка хас да хонук таһаҕас тиэнэн Ааллаах Үүммүтүгэр айаннаатыбыт”, — диэн ахтар Егор. Оччолорго кини алта саастаах эбит. Охотскай перевозка айан ыарахан этэ диир. Салгыы айанныырыгар аҕата уолун аара болуок курдук дьиэлээх ыалга хаалларан барбытын, оҕо ол дьиэҕэ хонон ааһар дьон хаартылаан эҥин тахсалларын, остуол анныгар утуйарын, аччык сылдьар этин, эрэй бөҕөнү көрбүтүн, аҕата ыйтан ордук сылдьан баран кэлбитин ахтар. Охотскайга иккиһин баралларыгар оҕо күүһүнэн барсыбыт. Симиэбийэлэргэ хоно-хоно айаннаан сылдьыбыт, арыт суол былдьаһыытыгар обуостаахтар охсуһа сыһан аасыһаллар эбит. Кыһын устата икки-үс сырыыны оҥорон сылдьыбыттар. 1943 сыл сааһа эрдэ кэлбит. Дойдуларыгар төннөн иһэр дьон Чурапчы сиринэн айаннаан, аара аттара быстаран сытынан кэбиһэллэрин, быанан көтөхтөрө сатаан баран диэлээхтэргэ көрөн-харайан ат гынаарыҥ дии-диисалгыы баран иһэллэрин кэпсиир. Аара ыаллар астара суох буолан хоргуйан оһохторун да кыайан оттуммат буолтарын, ас көрдүүллэрин, бэйэлэригэр да суоҕун, бытарыйан хаалбыт эргэ килиэби түҥэттэн сииллэрин ахтар. Дойдуларыгар ыам ыйын саҥатыгар сэттэ аты миинэн ыран-быстан, сыккырыыр дууһалара эрэ кэлбитин, ону өссө дьонноро биэрэккэ тугу эрэ үчүгэйи истээри кэтэһэн турбуттарын, оннооҕор кини, кыра оҕо, кыбыстыбытын суруйар…. Ыарахан да сыллар эбит, билигин санаатахха, оҕону кытары кыһын ыраах айаҥҥа илдьэ сылдьыы диэн.
Кэлин сэрии кэнниттэн эһээтэ сиэнигэр Егорга ийэтин ааҕыилдьэ барарыгар көрдөспүтүнэн Василисалаах Сунтаарга баран олоро сылдьыбыттара. Онно Василиса, сэрии кэмин оҕото, оскуоланы бүтэрэн баран Дьокуускайга училищеҕа киирбитэ уонна үлэһит, ыал буолан олоҕун култуураҕаанаан кэллэҕэ.
Егор Давыдов кэлин эрэйи эҥэринэн тэлэн, аармыйаҕа сулууспалаан, үөрэнэн дьаныардаах үлэтинэн СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо буолбутун билиһиннэрэр. Василиса Егоровна 2015 сыллаахха «Хаҥалас” хаһыаппытыгар убайын туһунан ыстатыйа суруйбута. Онно Егор Давыдов улууһун кытары сибээһин быспатын, кини көҕүлээһининэн оччотооҕу «Октябрь суола” холхуос чилиэннэрин оҕолоро, сиэннэрэ ким да умнуллубат диэҥҥэ олоҕуран бары көмөлөсүһэн сэрии бириэмэтигэр үлэлээн, олорон ааспыт дьоннорун, 218 киһи аатын мрамор лиискэ суруйан, өйдөбүнньүк оҥорон Тойон Арыы туруорбуттарын астына кэпсиир. Убайа Егор Давыдов кэлин Дьокуускайга олохсуйан олорон ол пааматынньыгы хас сайын аайы кэлэн көрөн, харайан барарын ахтар.
Ыарахан сыананан кэлбитэ бу көҥүл олох. Үгүс ыалга курдук Василиса Романова сэрииттэн эргиллибэтэх дьонун, ол иһигэр таайын Сэмэн хаартыскатын, ийэтин ааҕынаан ити алта оҕо кэчигирэһэн турар түһэриитин көстөр сиргэ, ыскаапка кэриэстээн уура сылдьар, ыччаттарыгар бу олох улахан сыананан кэлбитин харах уулаах ахтар уонна маннык алдьархай хаһан дла хатыламматыгар баҕарар.
Людмила Аммосова.