1994 сыллаахха Дмитриев А.В. аатынан Ой орто оскуолатыгар Никита Гаврилович үөрэнээччилэр экспедицияларын тэрийэргэ этии киллэриэҕиттэн 30 сыл устата Орто Өлүөнэ уонна Туймаада, Эркээни хочолорунан учуонайдары кытта араас кылаас үөрэнээччилэрэ походтарга научнай чинчийиилэри ыыталлар.
Экспедициялар туох туһалаахтарый уонна судургу походтартан балар туох уратылаахтарый?
Маны элбэх киһи интэриэһиргиир, ол онно Никита Гавриловичтыын алтыһан маннык түмүккэ кэлбиппит:
— үөрэнээччилэр экспедицияларын учуонайдар салайаллар уонна оҕолору кытта бииргэ походтарга сылдьан научнай үлэни бииргэ ыыталлар, манна оҕолор кыраҕы харахтара, түргэннэрэ олус туһалыыр;
— экспедиция хара маҥнайгыттан комплекснай буолуохтаах диэн этэ, ол аата походтарга ботаниктар, зоологтар, палеонтологтар, археологтар бары бииргэ сылдьаллар уонна ону көрөн оҕолор бэйэлэригэр сөбүлүүр хайысхаларын талаллар, онтон комплекснай экспедиция хас биирдии учуонайга эмиэ туһалаах уонна быдан интэриэһинэй, ботаниктар, холобур, археологтар үлэлэрин олус сөҕөллөр, археологтарга зоологтар олус чугастар — элбэх сүбэ биэрэллэр;
— комплекснай экспедицияҕа сылдьан элбэх научнай идея уонна гипотеза үөскүүр, научнай арыйыы наукалар ыпсыһыыларыгар оҥоһуллар;
— хас биирдии оҕо улахан дьон үлэтигэр тэҥҥэ кыттыһарыттан уонна туһалаах буолан хайҕанар түгэннэрэ олус суолталаах — бу оҕону иитии олус туһалаах өрүтэ;
— комплекснай экспедицияҕа оҕолор уонна учуонайдар академикка тиийэ бииргэ үлэлииллэр, учуонайдар үксэ экспедицияларга бэйэлэрэ анаан сылдьар буоллахтарына, манна оҕолору кытта алтыһыы, биллэн турар, олох туспа эйгэни үөскэтэр;
— оҕолор научнай чинчийиилэргэ кыттыыһалара бу олус улахан экологическай суолталаах. Ол аата кинилэр кэлэр кэс-киллэрин – олоруохтаах эйгэлэрин бэйэлэрэ харыстыыр уонна көмүскүүр кыахтаналлар.
Пушкин хоһооннорун өйтөн ааҕара…
Никита Гаврилович аан бастакы походтарга бииргэ сылдьыбыт оҕолорун хас биирдиилэрин өйдүүрэ — ол кини бэйэтин учуонай быһыытынан олус күүстээх өйүгэр тутар ураты дьоҕурдааҕын, «памяттааҕын» уонна ону куруук сайыннарарга бэйэтин холобурунан көрдөрөрө, А.С.Пушкин хоһооннорун барытын өйтөн ааҕара (оскуолаларга А.С.Пушкин хоһооннорун ааҕарга күрэх ыытар туһалаах буолуо этэ). Оҕо сааһын доҕорунаан биллиилээх артыыс Степан Емельяновтыын олох хоһоонунан кэпсэтэллэрэ олус да астык этэ…
Никита Гаврилович бу туйгун, үчүгэй, орто үөрэнээччи диэн олох араарбат уонна хайҕаабат этэ, ол оннугар үөрэҕэр орто да буоллар бу оҕоттон дьэ киһи тахсыа диэн куруук өйүүрэ. Научнай дакылааттары суруйтарарга учуонайдар уонна учууталлар оруоллара олус улахан. Ону ардыгар «ити учууталлар көмөлөһөн итинник үрдүк таһымнаах научнай дакылаат таҕыста» дииллэр. Онно Никита Гаврилович сүбэтэ маннык этэ: хас биирдии дакылаат ааҕар оҕо үлэтин элбэхтэ ааҕыахтаах, бастаан оскуола таһымыгар оҕолор иннилэригэр бэйэтин тылынан уонна хас кэпсээтэҕин аайы сайыннаран, сайдан иһэр диэн — саҥарар оҕо сайдар.
Урут бастакы сылларга биһиги походка сылдьыбыт оҕолорбутун кэмпириэнсийэлэргэ элбэх учуутал ылсыһан бэлэмниирэ, холобур бастаан походка булумньу эбэтэр чинчийии оҥорбут тематынан үөрэнээччини историк эбэтэр биолог учуутал бэлэмниир, онтон дьэ бэлэм дакылаатын нуучча эбэтэр саха тылын учуутала сөпкө саҥарарга дьарыктыыр.
90-с сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ оҕолорго аналлаах оннооҕор эдэр араатардар күрэхтэрэ баара олус туһалаах этэ уонна оратория ньыматын билигин үрдүк таһымнаах оскуо-лалар туһаналларын билэбит.
Никита Гаврилович оҕолор соһуччу боппуруостарын олус сөбүлүүрэ
Үчүгэй боппуруос наукаҕа арыйыыларга туһаайар, саҕалааҥ уонна дакаастааҥ!!! Хаһан даҕаны ити сыыһа боппуруос диэбэт этэ.
Конференцияларга кыттыы, биллэн турар, миэстэлэспит оҕолорго уонна учууталларыгар астык буоларын билэрэ гынан баран, ордук миэстэлэспэккэ хомойбут оҕолору өрө тутара, анаан бэйэтин научнай библиотекатыттан хас биирдии оҕоҕо анал суруктаах илии баттааһыннаах кинигэ бэлэхтиирэ. Биһиги, «эллэйээдэлэр», быйыл сайын элбэх походтарга сырыттыбыт уонна, биллэн турар, Никита Гавриловичпытын олуһун суохтаатыбыт, арай кини сүбэлэринэн уонна кини холобурунан учуонайдары кытта биир тылы буларга үөрэммиппит олус туһалаах, элбэх арыйыылар оҥоһулуннулар.
Никита Гаврилович этэрэ: наукаҕа кыра уонна улахан арыйыы диэн араарбаттар, оҕолор кыраҕы харахтара элбэҕи көрөн чинчийэллэрэ уонна булаллара Наука киэҥ аартыгын өссө кэҥэтэр.
Экспедицияҕа сылдьыбыт оҕо хайаан да учуонай буолбат — арай хас биирдии оҕо эколог буолара ирдэниллэр уонна ханнык баҕар идэҕэ туһалаах Ийэ Айылҕатын харыстыыр уонна көмүскүүр үлэһит буолар.
Прокопий НОГОВИЦЫН.