Быйыл Россияҕа дьиэ кэргэн, Хаҥалас улууһугар дьиэ кэргэн уонна оҕо сылынан биллэриллибитэ. Саха Республикатын Бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев үөрэхтээх, бигэ туруктаах, үрдүк идеялары, духовнай сыаннастары өрө туппут, төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх, норуоттарын олоҕо тупсарыгар толук буолбут 6 уолу, 3 кыыһы төрөппүт, ииппит Екатерина Максимовна уонна Василий Никифорович Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин туһунан олус истиҥник, иһирэхтик ахтара-саныыра, холобур оҥосторо. 2014 сыллаахха Чкалов сэл. Ксенофонтовтар дьиэ кэргэннэрин музейыгар анаан кэлэ сылдьыбыта. 2 чааһы быһа көрөн, ыйыталаһан, сэргээн, сүбэ-ама биэрэн, алгыс тылларын этэн барбыта.
1998 сыл алтынньы 31 күнүгэр биир дойдулаахпыт, аан дойдуга биллэр биллиилээх ученай уонна общественнай-политическай деятель Г.В.Ксенофонтов төрөөбүтэ 110 сылыгар аналлаах Хаҥалас улууһун общественноһын бэрэстэбиитэллэрин үөрүүлээх мунньаҕар Михаил Ефимович Николаев дакылаатыгар Ксенофонтовтар дьиэ кэргэннэрин туһунан олус үчүгэйдик эппитэ. Бу этиитэ билиҥҥи кэмҥэ оҕо иитиитигэр, дьиэ кэргэн сыаннастарыгар тутулун сүтэрэ илик.
Интеллигенция историческай дьылҕатын көстүүтэ
Гавриил Васильевич Ксенофонтов — Саха интеллигенциятын бастакы көлүөнэтин үгүстүк көстөр бэрэстэбиитэлэ. Кини тус бэйэтин олоҕо — бу интеллигенция историческай дьылҕатын көстүүтэ. Кини аата – ынырыктаах сойуолаһар система уһуннарбыт хааныгар чачайбыт норуот босхоломмут өйүн-санаатын сиэркилэтэ. Кини үлэтэ уонна быһыыта-майгыта – бу бэйэлэрин хаан-уруу норуоттарын интэриэстэригэр уонна күүппүт күүтүүлэригэр үтүө тускуллаахтык сулууспалааһыҥҥа анаабыт дьон бүтүн көлүөнэлэрин санаммыт санаалара уонна үлэлэрэ. Ол иһин кини норуот өйүгэр-санаатыгар хаалла, норуот кининэн киэн туттар. Арай бэйэтин кыаҕын толору туһанар, өйүн-санаатын модун кыаҕын бүтүннүүтүн общество уйгутугар туһаайар кыах бэриллибэтэҕиттэн хомойуохха эрэ сөп. Ол эрээри тугу баттаһа оҥорбута – саамай дириҥ ытыктабылынан сыһыаннаһарга, махталлаахтык үйэтитэргэ сөптөөх.
Гавриил Васидьевич олоҕуттан уонна үлэтиттэн, история хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн, киһи элбэххэ үөрэниэн сөп. Ол толкуйдаһан, анааран көрөргө күһэйэр. Бастатан туран мин кини дьиэ кэргэнин туһунан аҕыйах тылы этиэхпин баҕарабын.
Үөһээ эппитим курдук, кини мындыр өйдөрүнэн уонна сатабыллаах үлэлэринэн бэйэлэрин олохторун үчүгэйдик оҥостуммут саха үгүстүк көстөр ыалыгар төрөөбүтэ. Бу бэйэтин наадыйыытын, хаһаайыстыбатын сөпкө тэриниитин өттүнэн хааччыйбыт материальнай өттүнэн кыанар ыал. Дьиэ кэргэн баһылыга – саха дьиэ кэргэҥҥэ иитиитин үтүө үгэстэригэр олоҕуран инникитин туһунан толкуйдуур уонна бэйэтин дьиэ кэргэнин туһугар кыһаллар үлэлии-хамсыы сылдьар аптарытыаттаах аҕа. Ас-таҥас өттүнэн дэлэгэйдик олоруу уонна үөрэх-билии – бу Василий Никифорович Ксенофонтов практическай философиятынан дьиэ кэргэн уонна тус бэйэ этэҥҥэ олоруутун икки туттуллар тутааҕа.
Иккис түгэн – Василий Никифорович дьиэ кэргэнэ элбэх оҕолоох этэ: тоҕус оҕолоохторо, кинилэртэн алтата уолаттар. Барыларын аҕалара атаҕар туруорбута, үөрэттэрбитэ, кинилэр этэҥҥэ буолалларын туһугар кыһаллыбыта. Кинилэр бары бэйэлэрин норуоттарыгар биллиилээх туһалаах дьон буолбуттара. Элбэх оҕолонуу бу эмиэ саха омук үгэһэ. Киһи дьиктиргиэ иһин, туһулаан элбэх оҕолоох ыалларга чэгиэн-чэбдик климат баар буолааччы, үлэҕэ уонна өйү-санааны сайыннарыы дьарыгар улахан суолта бэриллэр, биир тыыҥҥа иитиллии уонна уопсай интэриэс туһугар кыһаллыы сыаналанар, хардарыта көмөлөһүү уонна хардарыта өйөһүү курдук үтүө хаачыстыбалар иҥэриллэллэр. Мин кэтээн көрүүлэрим сөптөөҕүн олоххо дьулуурдаах уонна инникигэ эрэмньилээх буолуу дьикти бэлиэлэрин көрдөрөр аныгы элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр олохторо уонна үлэлэрэ-хамнастара бигэргэтэллэр. Элбэх оҕолоох ыаллары биһиги государствобыт өйөөһүнэ итинник дьиэ кэргэттэргэ олохтоммут үгэстэр ордуктаахтарын учуоттуур дии саныыбын уонна ити политика бу хайысханан салҕаныа.
Үһүс түгэн – Василий Никифорович элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн бэйэтин норуотугар чаҕылхай личностары биэрбитэ. Кини уолаттара дьикти дьылҕалаах дьон буолбуттара. Павел, Константин, Аркадий, Илья уонна Иван – кинилэр бары трагическай дьылҕалаахтарынан даҕаны, истиҥ-иһирэх тылларынан ахтан-санаан аһарыллыахтарын сөп.
Төрдүс түгэн – Василий Никифорович элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнэ хаан-уруу Сахабыт сиригэр уонна Россияҕа эрэ буолбакка, ону тэҥэ аан дойдуга араас өрүттээх интэриэстээх уонна дириҥ билиилээх, билиҥҥи кэм наукатын таһымыгар эрэллээхтик турар уһулуччулаах учуонайы биэрбитэ. Ити – эмиэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии түмүгэ, хас биирдии саха ыала сырдыкка уонна билиигэ-көрүүгэ, үөрэххэ уонна өй-санаа сайдыылаах буолуутугар дьулуспут үгэһин түмүгэ буолар дии саныыбын уонна онуоха бигэ эрэллээхпин.
Бу үтүөкэн үгэс билиҥҥи усулуобуйаҕа кэҥииригэр уонна дириҥииригэр, оттон Гавриил Васильевич фигурата батыһыы уонна салҕааһын холобурунан буоларыгар баҕарыллыах этэ.
Хас биирдии норуот бэйэтин талааннаах дьонунан баай. Кинилэр бэйэлэрин дьиэ кэргэннэрин үгэстэригэр иитиллэн тахсыылара бэйэлэрин норуоттарыгар чиэс. Василий Никифорович Ксенофонтов дьиэ кэргэнэ итинник этэ. Кини уолаттара, бэйэлэрин үлэлэринэн-хамнастарынан хаан-уруу норуоттарын историятын байыппыт уонна кини сокуоннай киэн туттуутунан буолбут Гавриил уонна Павел Ксенофонтовтар, эмиэ итинник этилэр. Норуот кинилэри умнубат уонна умнуо да суоҕа; кинилэр талааннарын уонна үлэлэрин эрчимэ бүгүн даҕаны үүнүү-сайдыы суолунан биһиги баран иһиибитин салгыы көҕүлүүр.
Раиса Степанова, Чкалов сэл. Бибилэтиэкэрэ.