Бу 180-ча үлэлэриттэн 46 уруһуйа Г.В. Ксенофонтов аатынан Хаҥаластааҕы түмэлгэ быыстапкаҕа куопуйаланан турда.
Бу норуокка тахса илик үлэлэри биһиги түмэлбит Саха сиринээҕи гуманитарнай чинчийии институтун научнай үлэһиттэрин көмөтүнэн билиһиннэрэр дьоро түгэнэ Покровскай күнүн көрсө үүннэ. Элбэх киһи сырытта, ол иһигэр Дьокуускайтан, Амматтан, Намтан уонна олохтоохтор, эргистэр сыдьааннара, кыраайы үөрэтээччилэр. Тэрээһин Покровскайдааҕы «Айтыын» информационнай технологиялар коллеһыгар үөрэнэрустудьуоннар историяны үөрэтээччи, чинчийээччи Прокопий Ноговицын уус-уран дьүһүйүүтүнэн түөрт чулуу өбүгэлэрбит санааларын тириэрдэн дорҕоонноохтук ааҕыыларынан саҕаланна. Дьоро киэһэни Ил Түмэҥҥэ дьокутааппыт Афанасий Владимиров иилээн-саҕалаан ыытта. Таарыччы эттэххэ, кини эмиэ эргистэр сыдьааннара, бу Хаҥалас түс-бас, урукку историятын үөрэтиигэ дьоһуннук кыттар киһи.
Бастакы фольклорист, этнограф Георгий Эргис олоҕун, кини аҕа ууһун чинчийбит, Эргис нэһилиэгин историятын «Эргистэр» кинигэҕэ түмпүт кыраайы үөрэтээччи, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Раиса Федорова удьуор аймах, учуонай төрүччүлэрин Эргис ойууҥҥа тиийэ сырдатта. Киһи умсугайан истэ олоруох курдук Эргис оҥорбут төрүччүтүттэн сиэттэрэн элбэҕи иһитиннэрдэ, уонна, бу соторутааҕыта соһуччу көстүбүт уруһуйдарга кимнээх дьүһүйүллүбүттэриттэн кими билэринэн билиһиннэрдэ. Кини элбэх да архыып докумуоннарын булан, ырытан оҥорбут кинигэтэ үгүс ыал төрдүлэрин-уустарын билэллэригэр тирэх буолбута чуолкай. 1937 сыллааҕы эргистэр ыһыахха түспүт элбэх киһилээх хаартыскаларыгар кимнээх үйэтитиллэн хаалбыттарын сурукка тиһиэххэ диэтэххэ улахан үлэ. Манна ким-ким суоҕуй — Георгий Устинович Эргис дьоно, Серафим Павлов о.д.а., сорохтор хос ааттарыгар тиийэ. Дьэ, итинник үлэлиирбит эрэйиллэр, бу учуонай-фольклорист уруһуйдарыгар кимнээх сырдатыллан хаалбыттарын билэргэ.
Уруһуйдар ураты тыыннаахтар – Георгий Устиновичидэтийбит худуоһунньук да буолбатар, бу эйгэҕэ биллибит, сылдьыбыт киһи буоларын худуоһунньуктары кытары түспүт хаартыската бигэргэтэр.
Түрдүбүтүн-ууспутун араас хайысханан учуонайдары, оҕолору кытары чинчийэр Прокопий Ноговицын эмиэ этэрэ үгүс. Георгий Эргис дойду учуонайдарыгар киэҥник биллэрин, сыаналанарын, үлэтэ ситэри чинчийиллиэхтээҕин бу киэһээ эттэ-тыынна. Кини уонна өбүгэлэри кэриэстииргэ өрүү туруорсар туруорсуута – ытык сирдэрбитигэр харыстабыллаах сыһыаны дьонтон ирдиири тооһоҕолоон бэлиэтээтэ. Үрдүк бырааннарбытыгар ытык өбүгэлэрбит хараллан сыталлар, ити сирдэр смотровой былаһааккаларга кубулуйбаттара буоллар диэн санаатын тириэртэ. Бу маны ситиһэр ыарахаттардаах даҕаны, тылтан дьыалаҕа көһөн олоххо киллэриэххэйиҥ диэн өссө төгүл ыҥырда.
Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайдара интернет ситиминэн санааларын тириэртилэр, Эргиспит үлэлэрин суолтатын ыйдылар, бу көстүбүт уруһуйдарга кимнээх дьүһүйуллүбүттэрин буларга көрдөстүлэр.
Элбэх ахтыы буолла, бу дьоро киэһэҕэ. Георгий Устинович саха олоҥхото ЮНЕСКО испииһэгэр киириитигэр олус улахан көмө буолтун бэлиэтээтилэр. Олоҥхобут манныкстатустаммыта 2025 сылга 20 сылын туолар эбит – ити бэлиэ түгэнинэн Эргиспитин дорҕоонноохтук ахтан-санаан ааһыахха диэн этии киирдэ!
Норуот суруйааччыта Павел Харитонов – Ойуку Эргис диэн аат суолтатын ырытта. Эргис эр хоһуун, түмсүү, сомоҕолоһуу – Георгий Устинович мээнэҕэ бу ааты ылымматах буолуохтааҕын эттэ, итэҕэл, религия туһунан ахтан ааста. Нууччалар кэлиилэрин, модун Россия судаарыстыбата олохтонуутун, онно сахалар, олохтоох омуктар сыһыаннарын уо.д.а. Уонна – эппит этиитэ Покровскай төрүт аатын төнуннэрии, Эргис диир туһунан.
Бу санааны хас да киһи эттэ. Кэмэ хаһан кэлэр? Хаҥаластар онуоха өйбүт-санаабыт, хорсун быһаарыныыбыт хаһан түмүллэн кэлэр?
Георгий Устинович Эргис (докумуонугар аатын уларыппыта) үтүө аатын үйэтитиигэ бу төгүрүк остуолга эмиэ үгүс этии киирдэ. Онтон аймах-билэ дьонтон учуонайбыт туһунан, төрүччүнэн сиэттэрэн элбэх киһиахтыы оҥордо, Эргиспит кимэ-туга иһилиннэ. Холобур, олоҥхону суруттара олорон толорооччуну, дьоруойдарын уруһуйдуур идэлээҕин. Таҥара талааны, эчи, биир киһиэхэ хадаҕалаабыт да эбит! Кэлбит дьон төрүттэрин уруһуйдарга, сэдэх хаартыскаларга тэҥнээн көрөн олус соһуйдулар, үөрдүлэр, мэктиэтигэр тыыннаахтыы көрсүбүттүү харандааһынан уруһуйдаммыт мэтириэттэри имэрийэн ыллылар. Биһирээтим, түмэлбит энтузиастара Эргис уруһуйдарынан быыстапканы нэһилиэктэринэн «сырытыннарар» санааларын. Оччотугар өссө миэстэтигэр ким уруһуйдаммытын бигэргэтээччилэр эмиэ көстүөхтэрэ.
Бу тэрээһинтэн мин Эргиспитин, чулуу биир дойдулаахпытын, кини хатыламмат олоҕун, муҥур уһуга биллибэт сүдү суолталаах үлэтин дьоҥҥо-норуокка көхтөөхтүк, олохтоохтук тиэрдэрбит буоллар диэн санааҕа кэллим. Онон, этэргэ дылы, общественнай өйү-санааны үөскэтэн дьоһуннук үйэтитиэҕиҥ диэн ыҥырабын уонна «Хаҥалас» хаһыаппытыгар сонун суруйуулары бу тыл эппит дьонтон туспа бэчээттиэхпит диэн эрэннэрэбин. Саха аатын ааттаппыт киһи үйэлэргэ историяҕа халыахтаах.
Людмила Аммосова.