Иванов Петр Дмитриевич-Бүөтээн туһунан
Петр Дмитриевич (1890-1963 сс.) кылгас кэмҥэ Боссоойко этэрээтигэр кыттыспыт диэн 10 сыл Соловки лааҕырыгар уураахтанан сылдьыбытынан хара өлүөр диэри «бандьыыт» диэн дьаралыктанан, ол сэбиэскэй кэмҥэ дэриэбинэттэн тэйиччи Чаран Көлүйэтэ диэн алааска иккис кэргэнинээн Ааныстыын 73 сааһыгар олохтон барыар диэри олорбута.
Ивановтарга Бүөтээн аймахтара бандьыыттар диэн оччолорго хам-нүм санатан ылар дьон бааллара. Кинини үөрэҕэ суоҕунан, сытыытынан, дьээбэлээх-оонньуулаах майгылааҕын иһин акаарытыгар ол дьалхааннаах сылларга сэбиэскэй былаас саҥа атаҕар туран эрэр кэмигэр быстах быһылааннарга кыттыспытын туһунан туора, оннооҕор аймах-билэ да дьоно сэмэлииллэрин оҕо сылдьан истэр буоларбыт. Оскуолаҕа мэниктээн эбэтэр тыл-тылга киирсибэккэ оҕолору кытта боруоктаһан учууталтан мөҕүллэн, муннукка туруоруллан уруок кэнниттэн хаалларыллар түгэҥҥэр сорох учууталлар эбэтэр киэһэ дьиэҕэр кэллэххинэ, «бу уол сааппат даҕаны, абаҕаҥ Бүөтээн курдук буолаары гынаҕын дуо?» диэн мөҕүллэрбин өйдүүбүн.
Автономия судургутук кэлбэтэҕэ
2022 сыл Саха сиригэр автономия 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээри урукку буолан ааспыт саҥа тэриллэр сэбиэскэй былаас политикатын алҕастарыгар сөбүлэспэккэ утарыта турсууну, Сахабыт сирэ автономиялаах өрөспүүбүлүкэ буоларын иһин туруулаһыыны дьиҥ кырдьыгынан көрдөрөр хаһыаттарга ыстатыйалары билистибит, араадьыйаҕа, телевизорга кэпсииллэрин иһиттибит.
Ону таһынан сэбиэскэй былаас ыытар политикатын токурутан барбыт үлэлэрин тустарынан саха үөрэхтээх араҥата эрэ буолбакка, боростуой үлэһит дьоҥҥо, ону утаран бастаанньалары тэрийэн былааһы итэҕэйбэт буолууларын, утарыта да турсууларын туһунан матырыйааллары эмиэ билистибит.
2019 с. тахсыбыт Колесов Илья Семенович историческай романын, Баһылай Харысхал «Ааспыт кэм аартыктарынан» диэн архыып докумуоннарыгар олоҕурбут айымньытын ааҕан баран тыһыынчанан ааҕыллар саха оччотооҕу интеллигиэнсийэтэ уонна кинилэри өйөөн саха дьонун боростуой сытыы-хотуу өттө бассабыык былааһын ситэтэ суох политикатыгар сөбүлэспэккэ сууттанан ытылларга уураахтанан, хаайыллан, кыахтаах өттүлэрэ омук дойдуларыгар тэскилээн биэрэн быыһаммыттарын көрдүбүт.
Биир оннук олохтоох дьону долгуппут дьаһалынан 1922 с. саҕаланыытыгар командующай П.Ф. Славук ыалдьыбытыгар кинини солбуйан олорбут А.Г. Козлов тохсунньу 2 күнүгэр таһаарбыт Илин эҥээр турар кыһыл этэрээтигэр бирикээһин ис хоһооно маннык эбит: “Ханнык баҕарар бандьыыкка холбоспут уонна кинилэргэ көмөлөспүт-хоннорбут, саһыарбыт, аһылыгынан көмөлөспүт, ону командованиеҕа биллэрбэтэх нэһилиэк хас бэһис киһитин ытан иһэргэ” диэн.
Козлов-Лебедев-Агеев «триумвираттара, Кыһыл террора бандьыыттааһыҥҥа олук уурбута уонна бу бирикээс, хомойуох иһин, үс ыйтан ордук кэмҥэ күүһүн сүтэрбэккэ туттулла сылдьыбытын туһунан суруллар.
Кыһыллар итинник кыырыктыйыыларыттан нэһилиэктэргэ саҥаттан саҥа бастаанньа этэрээттэрэ тэриллэн испиттэр. Ол курдук 1922 с. кулун тутарга саҥа тэриллэн эрэр Боссоойко этэрээтэ Илин эҥээринэн Мэҥэ сиринэн, Хачыкаатынан, үс Малдьаҕар сиринэн дьону эбии хомуйан Кэтэмэнэн, Амчааҕынан тахсан Орто Суртка тиийэн үөһэттэн ыйыы-кэрдии кэлэрин күүтүөхтэрэ эбит. Бөртө сириттэн этэрээккэ уонча киһи кыттыспыт. Олор истэригэр Иванов П.Д.-Бүөтээн, Соколов Г.В.-Курташка, Григорьев И.П.-Ылдьаака бааллара үһү. Орто Суртка үрүҥ этэрээтэ тохтоон олорорун истэн, чугас сылдьыбыт Байкалов хамандыырдаах Кыһыл этэрээтэ түүн өмүтүннэрэн саба түһэн ытыалаһыытыгар аҕыйах киһи өлбүт, элбэх киһи бэриммит, сорохторо Боссоойкону кытта куоппуттар. Байкаловтаах билиэн ылбыт дьонноруттан «аны хаһан да баастааньаҕа кыттыспаппыт, саа-сэп туппаппыт» диэн баппыыска ылаттаан дьиэлэригэр ыыталаабыттар. Олор истэригэр биһиги дьоммут эмиэ бааллара биллэр.
«Ксенофонтовщина» диэн хамсааһын туохтан төрүөттэнэн саҕаламмытай?
ССРС тэриллибитин кэннэ Саха автономиялаах өрөспүүбүлүкэтэ саҥа Сойуус конфедеративнай таһымнаах илии баттааһынын туһунан хамсааһыны иилэспит-саҕаласпыт Павел Ксенофонтов буолар.
Павел Васильевич Москватааҕы Шанявский университет юридическай салаатын бүтэрэр уонна онно хаалан хас да сыл идэтинэн үлэлиир. Дойдутугар эргиллэн кэлэн олоҕу-дьаһаҕы кытта билсиһэн баран «Ленин национальнай политикатын турүөтэ уонна олоххо киириитэ» диэн научнай үлэтин суруйар, онно Саха сиригэр автономия биэрэр бырааба кэрэгэйин, «нациятын ирдэбиллэригэр эппиэттээбэтинэн сойуус таһымнаах сыһыаны олохтуур хайаан да наадалааҕын» туһунан санаатын этэр. Ону ситиһэргэ бастаан Саха АССР Конституциятын сэбиэскэй тутулун хаалларан туран, өрөспүүбүлүкэ уонна кини гражданнарын быраабын, эбээһинэстэрин кэҥэтэргэ, тутаах сокуоннарын тупсарарга, көннөрөргө ыҥырар.
Саха баартыйата суох интеллигенцията 1925 с. ахсынньыга Дьокуускайга буолбут IV съезтэригэр П.В. Ксенофонтов кандидатуратын дэлэгээтинэн таларга туруорсубуттар эрээри, дэлэгээтинэн талыллыбакка хаалбыт. Онон IV Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэригэр П.В. Ксенофонтов суруйбут өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай таһымын үрдэтэр, кэҥэтэр Саха АССР Конституциятын бырайыага бэбиэскэҕэ да киллэриллибэтэх. Санатар буоллахха, 1990 с. «Саха өрөспүүбүлүкэтин суверинитетын туһунан» сокуону ылалларыгар депутаттар Ксенофонтов суруйбут бырайыага, 75 сыл ааспытын кэннэ даҕаны, сүрүн оҥкулунан буолбута диэн хаһыаттарга суруйан тураллар.
Дьэ, итинник өйдөһүү тахсыбакка, саха бас-көс дьонун ортотугар «конфедералистар» хамсааһыннара тэнийэн барар. 1927 с. атырдьах ыйын 10 күнүгэр Покровскайга дьадаҥы, орто бааһынайдар, эдэр саха национальнай сэбиэскэй социалистыы (конфедералистар) баартыйаларын тэрээһин мунньаҕа буолбутугар П.В. Ксенофонтов, С.М. Михайлов, II Малдьаҕар оскуолатын учуутала П.Г. Оморусов, улуус исполкомун чилиэнэ И.Л. Белолюбскай, Тойон Арыыттан потребобщество бэрэссэдээтэлэ Г.В. Афанасьев, нотариус хонтуоратын үлэһитэ мунньахха бэрэссэдээтэллээбит И.Г. Кириллов, мунньахха суруксуттаабыт учуутал Семен Николаевич кыттыыны ылбыттар.
«Конфедералистар» кыайтаралларын билэ-билэ, Саха АССР обкома сыыһа политиканы ыытарын киин былааска биллэрэр сыалтан саалаах-сэптээх демонстрацияны тэрийэллэр. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас гуманнай политикатын тутуһуннара сатыыр салайааччылар уонна хамандыырдар М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, К.К. Байкалов, И.С. Строд тупсууну тэрийэргэ туох баар кыаллары барытын оҥороллор.
Элбэх киһи эрэйгэ тэбиллэр
Онуоха судаарыстыба политикаҕа холбоһуктаах управлениетын (ОГПУ) муҥур тойоно Г.Г. Ягодаттан оперативнай «тройка» тэрийэн сууттуур, Семен Буда уонна ОГПУ атын хамандыырдара «конфедералистар» бастаанньаларын кыттыылаахтарын ытыалыырга тиийэ киэҥ былаан биэрэр туһунан директива Саха сиригэр кэлэр.
Байкаловтаах Строд Артемьев, Михайлов этэрээттэрин хаан тохтуута суох тупсарга тылларыгар киллэрэн бастаанньаһыттары тохтоппуттарын кэннэ Москваттан Бүтүн Сойуустааҕы киин ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн солбуйааччы Я.В. Полуян, эмиэ онтон ССРС ОГПУ коллегиятын чилиэнэ С.В. Пузицкай оһуобай боломуоччуйалаах кэлэн «тройка» уурааҕын таһаара-таһаара дьон бөҕөнү кэйгэлииллэр. Маҥнай кулун тутар 13 күнүгэр Артемьев, Михайлов, Кириллов этэрээттэрин боростуой саллааттарын ытыалыыллар, кулун тутар 17 күнүгэр орто сүһүөх хамандыырдарын, онтон кулун тутар 27 күнүгэр «конфедералистар» баартыйаларын Киин кэмитиэтин чилиэннэрин, этэрээттэр хамардыырдарын 20 киһини өлөрөллөр.
Ян Полуян Саха сиригэр ыыппыт хамыыһыйатын үлэтэ итинэн эрэ түмүктэммэтэҕэ. Москваҕа матырыйаал бөҕөтүн оҥорон илдьэн Саха сиринээҕи баартыйа тэриллэрин балаһыанньаларын туһунан уурааҕы таһаартарар. Ол уурааҕынан салайтаран М. Аммосов, И. Барахов, С. Васильев, П. Ойуунускай, ини-бии Донскойдар, Н. Захарченко, А. Бояров үлэлэриттэн ууратыллаллар.
«Ксенофонтовщина» диэн тыл саталлаахтыы сатараан, улуус-улуус аайы ГПУ үлэһиттэрэ «контрреволюционер», “социально-опасный элемент”көрдөөн, дьон саамай талыытын булан сор-муҥ дойдутугар Соловки лааҕырыгар ыыталыыллар. Дьэ, ити кэмнэргэ «Саха омук чорбоҥнооботун!» диэн дьон-сэргэ бас-көс үөрэхтээх өттүн суох гынарга саамай тоҕоостоох кэм үөскүү түһэр.
Ити түгэҥҥэ быстах санаалаах, кэнэн кэмэлдьилээх, «хоп-сип» хобулаан үөһэттэн хайҕал ыла сатыыр татым санаалаахтар, бэрдэм майгылаахтар ханна да баар буоллахтара, сэбиэскэй былааска бэриниилээх буола сатыыр дьон күннээн-күөнэхтээн хаалаллар. Биһиги нэһилиэкпит ити кэмҥэ репрессияҕа түбэһэн оскуола учууталлара Оморусова Анисия Михайловна, 27 саастаах, 15.05.1928 с.т., сыл дьиэ хаайыытыгар уураахтанар, онтон Оморусов Петр Гаврильевич, 28 саастаах, 27.03.1925 с.т., ытыллар.
Афанасьев Георгий Васильевич 27 саастаах 18.03.1928 с. ытыллар. Биһиги билэрбитинэн, уопсайынан 18 киһиттэн 6 киһи ытыллыбыт, ону таһынан “ксенофонтовищинаҕа” кыттыылаахтарыгар диэн Иванов Петр Дмитриевич (35 саастаах), Улахан Аантан, Соколов Гаврил Васильевич – Дьалааҥкаттан, Григорьев Илья Пахомович Улахан Аантан (18.04.1928 с.т.) сууттанан Соловки лааҕырыгар 10 сыл болдьоххо уураахтаналлар. Петр Гаврильевич аҕата Ефремов Гаврил Петрович (Хайытар Хабырыыс) 58 сааһыгар Кандинскай хаайыытыгар үс сылга утаарыллар. Ефремов Гавриил Петрович, Оморусов П.Г. төрөппүт аҕата, ойуун аҕа ууһуттан төрүттээх 1867 с. төрөөбүт киһи. Кини кэргэнэ Акулина Прокопьевна Петрова (1878 с.т.), Уус Алдан Бээрийэттэн төрүттээх оччолордооҕу кэминэн үөрэхтээх, Дьокуускайдааҕы кыргыттар гимназияларын эбэтэр дьахталлар епархияларын бүтэрбит буолуон сөп.
Гаврил Петрович-Хайытар өрөбөлүүссүйэ иннинэ бэдэрээччит эбит, атыыһыттар табаардарын эргитэн байбыт, нууччалыы-сахалыы толору кэпсэтэр, сытыы-хотуу, элбэх киһини билэр, үлэһиттэрин баттаабат, бэйэтин кытта тэҥҥэ тутар үтүө санаалаах киһи эбитэ үһү. Кини соҕотох Петр Гаврильевиһы – Бүөтчээни кыра сааһыттан үөрэттэрбит. Уола үөрэхтэнэн дойдутугар кэлэн учууталлаабыт.
Кулаактааһын саҕана Гаврил Петрович Тойон Арыы сыһыытыгар баар улахан дьиэтин сэбиэскэй былаас оччотооҕу сокуонунан уоппустаан хоммунаҕа биэрбиттэр. Ол дьиэни 1955 сыллаахха Улахан Ааҥҥа көһөрөн таһааран кыра салҕааһыннаан, кулууп дьиэтэ оҥорбуттара уонна 1992 с. умайыар дылы нэһилиэкпит туох баар үүнэр-сайдар, кэскилин түстүүр дьиэнэн буолан турбута, 2001 с. саҥа таас кулууп үлэҕэ киириэр дылы. Ол аата 9 сыл. Мин оччолорго оскуола дириэктэринэн үлэлии сылдьан, быраҕыллыбыт эргэ интернат дьиэтин өрөмүөннээн, 6х8 м иэннээх салҕааһынын (педколлектив уонна техүлэһит эр дьон туппут дьиэбитин) нэһилиэгим дьонугар-сэргэтигэр быстах кэмҥэ кулууп оҥостоллоругар биэрэн турабын.
Оскуолабыт Семен Новгородов аатын сүгэ сылдьыбыта…
1924-1925 үөрэх дьылыгар Анисия Михайловна 1-2 кылаастарга, онтон Петр Гаврильевич улахан уолаттарга, 2-с Малдьаҕар оскуолата Тойон Арыы Харыйатыгар эрдэҕинэ, учууталлаабыттар. Кинилэр үлэлиир нэһилиэктэрин оскуолатыгар Саха үөрэҕириитигэр улахан үтүөлээх саха оччотооҕу интеллигенсийэтин уһулуччулаах уолун Семен Новгородов аатын иҥэрбиттэрэ. 1925 с. от ыйыгар Саха өрөспүүбүлүкэтин учууталларын бастакы сийиэһигэр Арҕаа Хаҥаластан 8 учуутал дэлэгээтинэн талыллыбыт буоллаҕына, Анисия Михайловна, Петр Гаврильевич иккиэн талыллан сийиэскэ кыттыбыттар. Ити үлэлээбит сылларыгар ыаллыы олорор үһүс Малдьаҕартан Павел Васильевич Ксенофонтовы кытта билсэллэрэ уонна оччотооҕу былаас политикатыгар барар токурутуулары, уларыта тутуулары ырытарга биир санаалаахтара биллэр эбит. Ол курдук, 1924-25 сс. кыһын П.В. Ксенофонтов Оморусовтарга олорон бэйэтин: «Саха АССР Конституциятын сэбиэскэй тутулун бэйэтинэн хаалларан туран, өрөспүүбүлүкэ уонна өрөспүүбүлүкэ гражданнарын быраабын, эбээһинэстэрин кэҥэтэргэ, тустаах сокуоннарын тупсарарга, көннөрөргө ыҥырар» бырагырааманан уонна конфедералистар бырагыраамаларынан устааптарын суруйбута биллэр.
Петр Дмитриевич-Бүөтээн «ксенофонтовщинаҕа» кыттыытынан бассабыыктар буруйдааҕынан аахпыт биир сүрүн төрүөтүнэн нэһилиэгин учууталларын Петр Гаврильевич уонна Анисия Михайловна Оморусовтары ОГПУ үлэһиттэрэ сойуолааһыннарыттан куоттаран Сахсаа, Кэтэмэ үрэхтэринэн саһыаран, кистээн аһылык таһан аһата уонна эрдэ, аҕыйах да хонук буоллар, Боссоойко этэрээтигэр кыттыһа сылдьыбыта диэн суут уурааҕынан 10 сыл Соловки лааҕырыгар 1928-1937 сс. түбэһэн барбыт.
Соловки лааҕырыгар
Соловецкай лааҕырдарга биир дойдулаахтарын Григорьев Илья Пахомович-Ылдьаака, Соколов Гаврил Васильевич-Курташка буоланнар бииргэ түбэһэн, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн ол сор-муҥ хаайыытыгар ким саҥа сэбиэскэй былаас политикатыгар сөпсөспөккө утары туран, сорох балыырга түбэһэн сүүһүнэн тыһыынча киһи тыына быстыбыт дойдутуттан этэҥҥэ эргиллибиттэрин туһунан биһиги оҕо эрдэхпитинэ оччотооҕу саастаах дьон кэпсэтэллэрин истэр буоларбыт.
Кинилэр үһүөн нэһилиэктэригэр күүс-уох, сытыы-хотуу өттүнэн биллэр дьон эбиттэр. Холобур, « Г.В.Соколов-Курташка биир саһаан үрдүктээх, чиэппэр күүстээх киһи этэ» диэн кэпсииллэрэ. Онтон П.Д. Иванов-Бүөтээн, И.Д.Григорьев-Ылдьаака тустарынан Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Егоров Николай Прокопьевич (1915-83 сс.) Харьков куоракка олорон «Бөртөлөргө, дойдум дьонугар» диэн суруйбут ахтыытыгар «Бөртө күүстээхтэрэ уонна тустууктара» балаһатыгар тустууктарынан ааҕар эбит Күүстээх Баһыыны, Дабыыт Көстөкүүнүн, Бүөтээни, Ылдьааканы. Онон Соловки лааҕырыттан биир дойдулаахтар үһүөн бэйэлэрин лаппа кыанар, сытыы-хотуу буолан этэҥҥэ эргиллэн кэллэхтэрэ.
Бүөтүрү өйдүүбүн
Абаҕабытын Бүөтүр оҕонньору ол кэмнэргэ «бандьыыт» диэн холуннара, туора көрбүттэрин, билигин санаатахпына, элбэх сыл-хонук ырааҕы анааран аастар даҕаны, сахалыы толкуйдуур үтүө, аһыныгас, амарах санаалаах киһи эбит диэн сыаналыыбын.
Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ аҕабыт Василий Егорович 1959 с. сэрииттэн ылбыт бааһырыытыттан эмсэҕэлээн, алта оҕону 44 саастаах ийэбитигэр хаалларан, олохтон барбытын кэннэ (1960, 1961 сс.) күһүөрү кыһын атаҕынан тайах этин биэрэрин өйдүүбүн. Иккис, ол аата 1961 с., биһиги дьиэбитигэр баарбыт, таһырдьа күүлэбит муостатыгар тыас тыаһаабытыгар ийэм миигин «туох тыаһаата, тахсан көр эрэ» диэбитигэр тахсыбытым абаҕам тайах буутун күүлэбит муостатыгар ууран баран баран эрэр эбит, сүүрэн киирэн ийэбэр эппиппэр, ийэм тахсан «Хайа, оҕонньор, киирэн чэйдээбэккэ баран эрэҕин дуо?» диэбитигэр оҕонньор «Итиччэ элбэх оҕоттон аскыттан көҕүрэтээри дуо?» диэт, сыарҕалаах атын соҕуруу диэки салайан бара турбута. Онно сыарҕатын иннигэр тирии кылгас сонунан саба быраҕыллыбыт эт сытарын бэлиэтии көрбүтүм. Билигин санаатахпына, Дьалааҥкаҕа табаарыһыгар Курташкаҕа баран иһэн биһиэхэ эт хаалларан ааспыт буолуохтаах. Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, Бүөтүр булчут киһи, бултаатаҕына киниэхэ кэһиилээх барара эбитэ үһү.
Чараҥ Көлүйэтэ алааска икки дьиэ баара, соҕуруу өттүгэр Бүөтүр иккис кэргэнинээн Ааныстыын, онтон хоту өттүгэр бииргэ төрөөбүттэрэ Иванов Иван Дмитриевич-Байыаннай Уйбаан, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, «Албан Аат III истиэпэннээх» уордьаннаах, эдьиийинээн Мавралыын олороллоро. Мин оҕо сылдьан сир астыы эбэтэр сорукка кинилэргэ таҕыстахпына, иккиэннэригэр сылдьарым. Оччоҕо Бүөтүр абаҕам аах мэлдьи үөлүллүбүт эбэтэр буспут мундулаах буолаллара. Оччолорго абаҕам сэттэ уончалаах модьу-таҕа эттээх-сииннээх, хара бараан көрүҥнээҕиттэн толлор буолан, күндүлээн остуолга уурбут лэппиэскэлээх мундуларын хайдах эрэ сорудах курдук булгуччу сиэн кэбиһэрим, ону көрөн абаҕам «Маладьыас, аһыыр киһи доруобай буолар» диэн баран, санныбыттан имэрийдэҕинэ, өс хоһоонугар «оҕо киһи санаата судургу, дьоло — кыраҕа» дииллэринии, чэпчээбит курдук буоларым уонна, тоҕо буолла, санаам күүһүрэн кэлэрэ.
Оҕо сылдьан Куоһаҕас алааска буолар дойдубут ыһыаҕар таҕыстахпына, абаҕам миигин таба көрдөҕүнэ ыҥыран ылан биир солкуобайы биэрэр буолара. Бука, ыһыахха «ону-маны ылан аһаатын» диирэ буолуо. Ону мин сиэппэр уктан баран ол харчыны сөп-сөп тутан көрө сылдьарым уонна киэһэ ийэбэр биэрэрим, оччоҕуна ийэм «оҕонньор эрэйдээх үтүө киһи буоллаҕа» диэн оргууй саҥаран баран түннүгүнэн ырааҕы көрөн тура түһэрин уонна үөһээ тыынан ыларын өйдүүбүн.
Бүөтээннээх кэлиҥҥи олохторуттан
Петр Гаврильевич-Бүөтээн бастакы кэргэнинээн Екатерина Алексеевналыын үстэ оҕоломмуттар. Улаханнара Гаврил, 1920 с.т., Аҕа дойду Улуу сэриитигэр от ыйыгар 1941 с. ыҥырыллыбыта, 1943 с. Курскай тоҕой кыргыһыытыгар өлбүтэ. Иккис уола Яков, 1922 с.т. эдэр эрдэҕиттэн Дьокуускайга олорбута, милииссийэҕэ үлэлээбитэ, старшина чыыннааҕа. Кэргэнинээн Валентиналыын түөртэ оҕоломмуттара. Сиэннээхтэр, хос, хос-хос сиэннэрдээхтэр. Үһүс оҕолоро Дарья, 1925 с.т., Тойон Арыы киһитигэр Львов Ефимныын ыал буолан тоҕуста оҕоломмуттара. Билигин Петр Дмитриевич, Екатерина Алексеевна олорбут олохторун сиэннэрэ, хос, хос-хос сиэннэрэ аҕыс уонтан тахса киһи, олохторун салгыыллар.
Онтон Гаврил Васильевич Соколов-Курташка эмиэ оҕолордоох, сиэннэрдээх. 1969 с. саас бурдук ыһыытын кэмигэр бэйэтэ көҥүл өттүнэн олохтон барбыт сураҕа иһиллибитэ.
Григорьев Илья Пахомович-Ылдьаака сэрии-сут дьылларыгар холхуос убаһатын сиэбит диэн хаайыыга түбэспит сураҕыттан ылата, олоҕун дьылҕата хайдах буолбута биллибэт…
Онон сэбиэскэй былаас атаҕар турар булкуурдаах, түһүүлээх-тахсыылаах сылларыгар бииргэ сылдьыбыт табаарыстыылар кэнники олохторун дьылҕата итинник түмүктэммитэ. 1991 с. алтынньы 18 күнүгэр РФ «О реабилитации жертв политических репрессий» диэн сокуоҥҥа олоҕуран дьоммут үтүө ааттара төннөрүллүбүтэ.
Ол сэбиэскэй саҥа былаас атаҕар турар сылларыгар, үөһэттэн соҥноммут былаас политикатын кытары сөпсөспөккө, саха омук кыанан сэниэлээхтик олорбут, билиини-үөрэҕи баһылаабыт өттө, кинилэргэ кыттыспыт, өйөспүт боростуой дьон дойду киин былааһын кытаанах дьаһалларыгар түбэһэн, төһөлөөх саха омук бастыҥ дьоно «бандьыыт» диэн дьаралыктанан дойдуларыттан тэскилээбиттэрин, ытыллыбыттарыттан, тус олохторугар охсууну ылбыттарын, сорохтор сураҕа суох сыыстыы симэлийбиттэрин, тумаҥҥа муммуттарын сүүс сыл ааспытын кэннэ билиҥҥи саастаах да өттө сэбиэскэй, коммунист партия 70 сыллаах өрөгөйдөөх олоҕор олорбут, иитиллибит дьон сыаналыырбыт, өйдүүрбүт тутах, кэрэгэй буоллаҕа.
Игнатий Иванов, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Улахан Аан, Тиит Арыы нэһилиэктэрин уонна Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо.